Wszyscy gramy w filmie klasy C

Agnieszka Wolny - Hamkało
41 utonięć 

Rok Wydania: 2015
Wydawca: Iskry

W czasach, gdy szalenie modnym stało się pisanie i wydawanie opasłych kilkusetstronicowych tomów, nierzadko opasłych z powodu chorobliwego przerostu tkanki leksykalnej, zwyczajnie zbędnej czy wręcz szkodliwej dla zdrowego organizmu literackiego, oto ukazuje się rzecz niebywale wręcz zwięzła. „41 utonięć” Agnieszki Wolny-Hamkało liczy sobie bowiem niespełna 200 stron i już po lekturze kilkunastu z nich dociera do czytelnika, dlaczego nie trzeba więcej. Proza to gęsta, soczysta, momentami szalenie poetycka, celna w doborze słów, oszczędna w epitety, unikająca pustych przebiegów. Czasem wystarczy kilka słów czy zdań, by wywołać obraz, skojarzenie, w umyśle czytelnika, do odmalowania którego, zły literat (będący w rzeczywistości grafomanką, niespełnioną zawodowo infantylną panią domu) potrzebuje topornych kilkudziesięciu stron upstrzonych przymiotnikami i epitetami niczym szyba rozpędzonego fiata 126p oblepiona owadzim truchłem. Tutaj jest oszczędnie i wyrafinowanie.

Choć moje początkowe skojarzenia z „Powieścią teatralną” Bułhakowa i „Sklepami cynamonowymi” Schulza, być może nie do końca są trafione, to jednak muszę przyznać, że już sam klimat tej powieści zasługuje na wyróżnienie. Jak wspomniałem gęsty, nieco duszny, wspaniale oddający czas i miejsce, w jakim dzieje się akcja. Wrocław, upalne lato, żar leje się z nieba, niby w pierwszych scenach kondratiukowej „Hydrozagadki”, stopy przechodniów, odziane w sandały lub bose, grzęzną w rozgrzanym asfalcie. Wszystko wydaje się przesunięte i nierzeczywiste. Otumanieni mieszkańcy poszukujący skrawka cienia i ochłody (ryzykując, że powiększą tegoroczną statystykę utonięć powyżej tytułowych 41) toczą swoje pozornie banalne egzystencje, nie wiedząc, że w istocie stają się nieco groteskowymi bohaterami uroczo tandetnego filmidła.

„-Ma pani gaz? Bez gazu już nie wychodzimy. Zbyt późno zamykamy sklep. „No osiedlu grasuje zamaskowany gwałciciel” – zacytowała ostrzeżenie z karteczki.

-Co to znaczy grasuje? – zapytała Ada. To słowo zawsze wydawało jej się zabawne, bajkowe, jak „musimy go powstrzymać”. Wszyscy gramy w filmie klasy C, pomyślała.” 

W takim właśnie kontekście dobrze się czyta prozę Wolny-Hamkało. W gęstwinie słów ukryło się znacznie więcej niż prozaiczna historia młodej plastyczki, która w poszukiwaniu płatnego zajęcie dostaje angaż przy awangardowej sztuce lokalnego dramaturga. Ma zaprojektować scenografię i ma wolną rękę. 

„Nie martw się o nic – uspokoił ją dyrektor. – I nie cenzuruj się. Chcesz zrobić scenografię z wielkich dmuchanych kutasów? Zrób scenografię z wielkich dmuchanych kutasów! Teraz to nie sztuka jest skandalem, tylko świat.”

No właśnie, jakże to aktualna konstatacja. Choć trzeba przyznać, że więcej w niej melancholii niż gniewu i rozczarowania światem. Więcej zdziwienia tym, jak funkcjonuje rzeczywistość, jakie stosuje uniki, jak nie daje się okiełznać i ocenić, nawet przy pomocy wódki anyżowej pitej bezpośrednio z butelki. Świetnie potwierdzają to kolejne akapity powieści i wreszcie wybornie pointują recenzje spektaklu, którego premiera bynajmniej nie przebiegła po myśli samych twórców. Bo może tym właśnie jest sztuka, owym legendarnym „nieruchomym poruszycielem”, katalizatorem spraw, których nie uświadamiamy sobie, ale które determinują nasze życie. Trochę tak właśnie wygląda ten fragment perypetii bohaterki, który odsłania przed czytelnikiem Wolny-Hamkało. Podobnie ma się rzecz z jej rówieśnikami, kolejnym pokoleniem, który wymyka się łatwej klasyfikacji i zaszufladkowania, które „reguluje emocje za pomocą xanaxu i seksu”. Poznajemy kilku interesujących przedstawicieli wrocławskiej bohemy, właściwie nie różniących się od tych warszawskich czy innych wielkomiejskich, razem z nimi przemierzamy miejsca, w których  pozostawiają swoje piętno, które próbuję organizować, ale do końca nie wiedzą jak i po co. Nie wiedzą też czy to oni decydują, tworzą i  inspirują, czy przeciwnie. Czy jakiekolwiek akcje mają sens i można mieć na coś istotny wpływ, czy „nic nie da się zrobić. Annuszka już rozlała olej”. 

Najlepsze w tym wszystkim jest jednak to, że żadne z tych pytań właściwie nie pada w „41 utonięciach” wprost i choć ogólny klimat skłania raczej do pesymistycznych refleksji, to jednak wcale tak być nie musi. Lubię, jeśli autor pozostawia między słowami trochę miejsca dla czytelnika, który może rozgościć się w nich ze swoją wrażliwością i swoim, być może nieco innym postrzeganiem spraw o jakich traktuje opowieść. Lubię jeśli inspiruje, jak chociażby w scenie z książką Malapartego.

"Czy Mieczysław Fogg jeszcze śpiewa?"

Dariusz Michalski
Poletko Pana Fogga

Rok Wydania: 2015
ISBN: 978-83-7779-328-2
Wydawca: Wydawnictwo MG

                                   

„Nie sztuka błysnąć, sztuka trwać i się nie znudzić” . Takim właśnie jakże prawdziwym stwierdzeniem Mieczysława Fogga zaczyna swoje opasłe dzieło Dariusz Michalski i trudno się z tym nie zgodzić. Nie ma też wątpliwości co do tego, że owa niełatwa sztuka udała się Panu Foggowi wybornie. Piosenki w jego wykonaniu wciąż są obecne, wciąż są grane, interpretowane, uwspółcześniane i przerabiane. Nie ma chyba słuchacza, który posiadając nawet elementarną świadomość muzyczną nie zetknął się z takimi tytułami jak „Tango milonga”, „To ostatnia niedziela” czy „Jesienne róże”. Mimo, iż debiutował w dwudziestoleciu międzywojennym, czasach już niemal archaicznych, w formacji pod wdzięczną nazwą Chór Dana, wydaje się, że wciąż jeszcze się nie znudził. Z całą pewnością jest on fenomenem nie tylko muzycznym, nie dziwi więc, że Dariusz Michalski, wybitny znawca muzyki rozrywkowej, postanowił zjawisko to, jeśli możemy tak powiedzieć o naszym wybitnym barytonie, dogłębnie spenetrować i opisać we właściwym formacie. Oczywiście nie popełnił dzieła pionierskiego, sam nawet przywołuje w odautorskim komentarzu wątpliwości jakie podnosili jego znajomi odnośnie planowej publikacji. Przecież o Foggu powiedziano już tak wiele, przecież praktycznie znany jest każdemu, czy zatem jest sens powielać to, co już niejednokrotnie przytaczano, mówili. Sam Fogg spisał też przecież autobiografię pod wdzięcznym tytułem „Od palanta do belcanta”, do której zresztą Michalski niejednokrotnie się odnośni. Co jednak istotne, konfrontuje te cytaty z innymi źródłami, przebiera we wspomnieniach znajomych, członków rodziny, zwłaszcza wnuka i żony Ireny (która dostarczyła autorowi wycinki prasowe, programy koncertów, katalogi płytowe, ulotki, listy, zapiski oraz zdjęcia) wreszcie wsłuchuje się w wypowiedzi samego bohatera, z którym udało mu się wejść w pewnego rodzaju zażyłość. I właśnie te wypowiedzi stanowią główną osnowę monumentalnego dzieła Mr Metronoma.

„Poznałem go osobiście w połowie lat siedemdziesiątych, w trakcie realizacji wspólnego programu telewizyjnego. Czyli bardzo dawno. Mijały lata, zmieniała się historia, a Fogg śpiewał, śpiewał, śpiewał…”

Café Fogg na gruzach Warszawy
(fot z książki "Poletko pana Fogga )

Mieczysław Fogg, właściwie Miecio Fogiel urodził się w 1901 roku i zmarł w 1990. Można więc pokusić się o stwierdzenie, że cały XX wiek należał do niego. A że nie był to wiek najspokojniejszy wie nawet średnio rozgarnięty gimnazjalista, tym bardziej zdumiewać może fakt, że ten nietuzinkowy artysta praktycznie nie zmienił się ani na jotę. Zawsze pogodny, elegancki, można sobie wyobrazić jak bardzo nie pasujący do siermiężnej epoki stalinizmu, a jednak potrafiący i w tak niesprzyjających i często zmieniających się drastycznie okolicznościach pozostać najwyższej próby artystą. Być może to jedna z przyczyn, dla których udało mu się zdobyć serca i uszy kilku pokoleń, pochodzących przecież z różnych światów, słuchaczy

Mieczysław Fogg, fot. Lucjan Fogiel

Spokojnie więc można polecić tę publikację nie tylko sympatykom twórczości Pana Mieczysława. Dbałość z jaką podchodzi Michalski do przedstawienia tła całej opisywanej historii budzi uzasadniony szacunek. Faktycznie trzeba mu przyznać, że owo poletko tematyczne, które sobie wytyczył, przygotował, obsiał i uprawiał rzec można koncertowo. Bogactwo faktów i ciekawostek okraszonych niezliczoną ilością fotografii i komentarzy z pewnością zawstydzi tych wszystkich, którzy twierdzili, że „przecież o Foggu, wszyscy wszystko wiedzą.” Kończąc lekturę „Poletka” być może będą mogli tak powiedzieć. Na końcu publikacji znajdziemy jeszcze curriculum vitae rodziny Foglów od roku 1802, kiedy to urodził się pradziadek Ignacy Fogiel, aż po 2012 roku, kiedy zmarł wnuk Michał, kustosz, jak o nim mówi autor, nieistniejącego, jakże jednak potrzebnego muzeum pamięci o „tamtych muzycznych czasach”. 

Czego w tej książce nie ma? Dyskografii artysty. „Pełnej listy jego nagrań – tłumaczy Michalski - zwłaszcza z międzywojennych lat trzydziestych, kiedy co tydzień powstawało ich co najmniej kilka. To temat zbyt obszerny i szczegółowy, zasługuje na osobny tom.”

Galicyjska rozpusta w twardej oprawie

Robert Makłowicz
C.k. kuchnia
ilustracje: Andrzej Zaręba
Rok Wydania: 2015
Wydawca: Wysoki Zamek

 

Każdy smakosz, ba, przypuszczam, że każdy, kto lubi dobrze zjeść i poświęca przynajmniej minimum uwagi temu co zjada, potwierdzi, że równie ważne, jak to czym się posilamy, jest to w jakiej formie jest to podane. Idealnie jest, gdy oba te warunki dobrego posiłku występują jednocześnie i arystotelejska zasada decorum realizowana jest w praktyce. Wybaczcie, proszę tę erudycyjną wstawkę. To wina Makłowacza, jego stylu, jego ekspresji, poczucia smaku i wiedzy. To, co pisze, jak pisze, o czym opowiada charakteryzuje się tak soczystą zgodności formy z treścią, że należy tylko przyklasnąć mlaszcząc przy tym z ukontentowania. Lektura „C. k. kuchni” to uczta bowiem. Dionizyjskie misterium, bez zawracania sobie głowy kaloriami czy innymi imponderabiliami czyniącymi z posiłku kolejną proceduralną czynność korporacyjnego szczura. Makłowicz nie serwuje dań dla szczurów, rachitycznych pudelków, znerwicowanych bluszczy. U niego stołują się karpie królewskie, bażanty i  pełnokrwiste ogiery. Jak sam przyznaje, gdybyśmy chcieli skonsultować te przepisy z dietetykiem, pewnie zostalibyśmy spuszczeni ze stołu.

 

Czymże więc są te przepisy? Niniejsze wydanie, pierwsze pod szyldem Wysokiego Zamku jest już trzecim z kolei, wcześniej publikowało je wydawnictwo Znak, a jeszcze wcześniej pojawiały się cyklicznie w krakowskim dodatku Gazety Wyborczej. Mamy więc do czynienia z odświeżoną wersją jednej z bardziej popularnych książek Roberta Makłowicza, kulinarnego publicysty, smakosza, entuzjasty tytułowej c.k. kuchni. Ów skrót, jak wiadomo, pochodzi od określenia cesarsko-królewski i wywiedziony jest od tytułu władcy Austro-Węgier, który był cesarzem Austrii i królem Węgier jednocześnie, panując nad ziemiami od Adriatyku po Karpaty. Kto by jednak chciał czynić autorowi podszyte ksenofobicznym patriotyzmem wyrzuty o gloryfikację okupanta i zaborcy powinien dokładnie wczytać się przytaczane przez niego anegdoty historyczne, by zauważyć, że istotą przekonań Makłowaicza jest wspólnota ponadnarodowa, coś na kształt kulinarnej unii, która miast dzielić i sortować oraz wprowadzać sztuczne granice, dąży do zjednoczenia przy wspólnym stole.

A tematów na tym stole zaprawdę nie zabraknie. Pomieszczono bowiem w tej publikacji kilkadziesiąt przepisów, które, choć wygrzebane z zamierzchłej przeszłości, sparzą się z powodzeniem w każdej dzisiejszej kuchni. Począwszy od sałatek i zup, poprzez potrawy z ryb, drobiu, mięsa, mąki i kasz, na deserach kończąc. Każdy z przepisów okraszony jest soczystą anegdotą, historyjką wyczytaną przez autora w zamierzchłych dokumentach i opracowaniach z lat pięćdziesiątych i siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Bardziej dociekliwy czytelnik znajdzie na końcu książki stosowną bibliografię.

Z jednej więc strony można traktować tę pozycję jako wysublimowaną książkę kucharską, z drugiej jako rzecz z pogranicza prozy historycznej, której lekturze można oddawać się czysto rekreacyjnie. Próbowałem tego drugiego sposobu i przyznam szczerze, że nie było to łatwe i momentami czułem się, jak pewien praski radca opisany w historii ze sławetnym  feldmarszałkiem Radetzkym, który „po skosztowaniu czegoś bardzo dobrego wył z zachwytu ładnych parę minut i klepał się z całych sił po brzuchu, powodując swoim zachowaniem częste i bolesne zadławienia współbiesiadników”. Otóż zdarzało mi się czytać „C.k. kuchnię” w miejscach publicznych i były chwile, gdy bez trudu wizualizowałem sobie co smaczniejsze potrawy i zaprawę z trudem przychodziło mi powstrzymywanie rzeczonych odruchów zachwytu.

Potwierdza to tylko, że omawiane wznowienie klasycznego już dzieła Roberta Makłowicza z powodzeniem znajdzie uznanie w oczach także kucharskich analfabetów, teoretyków rozkoszy podniebienia, ceniących sobie historyczną anegdotę w duchu Haška z kulinariami w tle.

 

Warto też podkreślić, że odświeżoną „C.k. kuchnię” dostajemy od  Wysokiego Zamku w wydaniu rzec by można kolekcjonerskim. Twarda oprawa, płócienny grzbiet, wszyta wstążkowa zakładka, piękne akwarele Andrzeja Zaręby ilustrujące tekst. Cymes, który wglądał będzie dobrze w biblioteczce każdego bibliofila, być może wykreuje też kolejnego smakosza z historycznym zacięciem.

Zwyczajne księżniczki

Helen Rappaport
Cztery siostry. Utracony świat ostatnich księżniczek z rodu Romanowów.
Tłumaczenie: Anna Sak
Rok Wydania: 2015
Wydawca: Społeczny Instytut Wydawniczy Znak

„Tak jak bohaterki dramatu Czechowa marzyły o tym, by wyrwać się z prowincjonalnego zaduchu i wrócić do Moskwy, tak odizolowane od zwyczajnego życia wielkie księżne pragnęły wyjść z kokonu i stać się częścią prawdziwego świata. Miały w sobie wielki głód doświadczeń i spotykania się z ludźmi spoza ich ściśle kontrolowanego otoczenia. Postanowiłam opisać ich losy, bo dotąd były przedstawiane głównie jako przypis do dramatycznej historii ich rodziców, czyli Mikołaja i Aleksandry.”

Tak na pytanie o skojarzenia z „Trzema siostrami” Czechowa odpowiedziała brytyjska historyk Helen Rappaport. „Cztery Siostry” to jedenasta w jej dorobku książka historyczna i kolejna poświęcona Rosji i rodzinie Romanowów, zaś aluzja do znakomitego dramatu Czechowa została przez nią faktycznie zamierzona. Nikt chyba nie zaprzeczy, że losy rodziny ostatniego cara imperium rosyjskiego były dramatyczne czy wręcz tragiczne. Koniec jaki spotkał jej członków* w domu Ipatiewa w Jekaterynburgu, a który szczegółowo analizowała Rappaport w jednej z wcześniejszych prac zatytułowanej „Ekaterinburg: The Last Days of the Romanovs” z 2008 roku, kładzie się mrocznym cieniem na całej historii rodziny. Jego świadomość chwyta za gardło podczas lektury „Czterech sióstr” od pierwszych stron, kiedy najpierw poznajemy historię małżeństwa cara Mikołaja II z pochodzącą z Niemiec wnuczką brytyjskiej królowej Wiktorii Aleksandrą, przyszłą matką jego pięciorga dzieci, a przybiera na sile, gdy śledzimy narodziny każdej z kolejnych sióstr i ich młodszego brata, wyczekanego, wymodlonego niemal carewicza Aleksego.

Olga, Tatiana, Maria i Anastazja w końcu doczekały się pełnego świadectwa swojego po ludzku ciekawego i w gruncie rzeczy zwyczajnego w najlepszym tego słowa znaczeniu życia oraz rzetelnej analizy, wywiedzionej z listów, pamiętników i wspomnień osób z ich najbliższego otoczenia oraz bezstronnych obserwatorów ówczesnego życia elit. Imponująca bibliografia, jaka zapełnia kilkadziesiąt stron w przypisach końcowych, świadczy o ogromie pracy dokumentacyjnej jaką wykonała autorka. Oczywiście łatwo posądzić ją o stronniczość w kreśleniu portretów swoich bohaterek, ale gdyby skupić się tylko na lekturze treści dokumentalnej przytaczanej przez autorkę, trudno się dziwić Rappaport. Z listów i zapisów pamiętnikarskich, a także z korespondencji zagranicznych dziennikarzy, wyłania się bowiem portret czterech zwyczajnych, pełnych bezpretensjonalnego uroku młodych dziewcząt, kochających się nawzajem, darzących ogromnym szacunkiem i miłością swoich rodziców, które na swoje nieszczęście urodziły się w rodzinie carskiej. Być członkiem takiej familii to z pewnością niewdzięczna rola, zwłaszcza dla takich osób jakimi były księżniczki Romanówny. Wrażliwe, ciekawe świata, doceniające proste przyjemności, skrępowane otaczającym je splendorem i dworską etykietą. Do tego świetnie wykształcone. Można rzecz, typowe dziewuszi z wyższych sfer, władające kilkoma językami, grające na fortepianie, biegłe w zawiłościach savoir vivre’u, przygotowywane do bycia władcą. Nic bardziej mylnego. Owszem, każda z czterech sióstr posiadała w większym bądź mniejszym zakresie powyższe umiejętności, cechowało je jednak coś więcej, coś co wpoili im mądrzy i kochający rodzice, a co możemy nazwać empatią i życiową mądrością. Uwidoczniło się to zwłaszcza podczas pierwszych lat I Wojny Światowej, kiedy to razem z matką cesarzową Aleksandrą, rzuciły się do pomocy rannym i zaczęły pracę jako sanitariuszki w organizowanych przez rodzinę carską szpitalach. 
Odwaga, poświęcenie, wrażliwość i otwartość z jakimi dziewczęta – zwłaszcza tak zwana najstarsza para Olga i Tatiana – zadziwiają i budzą zasłużony szacunek, tym bardziej, że to obrazy jakie nie kojarzą się nam raczej z rodzinami imperatorów. 

Helena Rappaport stworzyła fascynujący obraz relacji między dziećmi ostatniego cara Rosji, czterema dziewczętami i braciszkiem Aleksym. Obraz nasycony detalami, dzięki którym dostajemy dzieło zachwycające i pełne życia. Kolejny mistrzowski utwór o tym, jak bezlitosny dziejowy walec niszczy to, co piękne, proste i wrażliwe. 

 ---------

  * Rodzina carska została rozstrzelana przez bolszewików w lipcu 1918 roku w piwnicy domu w Jekaterynburgu. Ciała wywieziono do lasu, rozebrano, spalono i oblano kwasem, po czym wrzucono do szybów pobliskiej nieczynnej kopalni. Dlatego dopiero w 1991 roku odnaleziono szczątki cara Mikołaja, carycy Aleksandry oraz córek: Olgi, Tatiany i Anastazji. Zostały pochowane w petersburskim soborze śś. Piotra i Pawła w 1998 roku po przeprowadzeniu testów DNA. Szczątki czwartej z córek (Marii) oraz najmłodszego braciszka Aleksego, które odnaleziono kilkadziesiąt kilometrów dalej w 2007 roku, miały 18 października spocząć obok pozostałych członków rodziny carskiej. Kościół prawosławny domaga się jednak dodatkowych badań mających potwierdzić tożsamość członków rodziny uznanej za świętą.

"piosenki są pełniejsze niż wiersze"

Marcin Świetlicki
Zło, te przeboje
Rok Wydania: 2015

Wydawca: Wydawnictwo EMG

„No, proszę sobie wyobrazić:

Marzec albo kwiecień

(mmm…raczej marzec), wieczór.”

Dla kogoś, kto zetknął się choć trochę z twórczością Marcina Świetlickiego, zacytowany powyżej fragment z pewnością powinien być znajomy. Tak zaczyna się „Nieprzysiadalność”, rzecz wybitna w swoim nowatorstwie, dziś już kultowa, bezsprzecznie jeden z ważniejszych manifestów twórców tak zwanego „pokolenia brulionu” (czasopismo literackie i kulturalne, wydawane w latach 1987-1999), dla mnie świadectwo miłości od pierwszego usłyszenia. Do dziś twórczość krakowskiego poety funkcjonuje w mojej rzeczywistości, czy to w postaci przywołania frazy z przeszłości, czy poprzez pojawiające się wciąż nowe odsłony aktywności twórczej tej nieprzeciętnej osobowości.

W książce, którą trzymacie Szanowni Państwo w swoich rączkach – tłumaczy autor w słowie wstępnym na skrzydełku okładki-  znajduje się prawie cała moja twórczość piosenkowa. Niektóre z tych tekstów były wcześniej wierszami, a może nawet nimi nadal pozostają, mimo ocierania się o kulturę zgniłą i niską. Lwia część, to oczywiście piosenki nagrane przeze mnie z zespołem Świetliki, ale jest tu również wiele owoców moich zdrad macierzystego zespołu z innymi wykonawcami. Nazbierało się tego przez lata sporo, część tekstów nigdy nie była zapisana (naliczyłem ich około 40), inne opublikowane były w innej, czasem krańcowo innej formie, więc chyba trzeba tę książkę potraktować nie jako kolejny wybór, ale jako oryginalne i integralne dziełko. 

Cała, jak określa ją kokieteryjne Świetlicki, twórczość piosenkowa, to dokładnie 202 teksty, które pojawiły się, czy raczej należałoby powiedzieć wybrzmiały, podczas współpracy poety z bardzo różnymi przedstawicielami sceny muzycznej. Najważniejsi są oczywiście koledzy z - rzec można - rodzimej formacji Świetliki, później różnorodni przedstawiciele jazzu, alternatywy i punka. Przewijają się takie nazwiska jak Mikołaj Trzaska, Jerzy Mazzoll, Cezary Ostrowski, zespół Pidżama Porno czy Czarne Ciasteczka. Kilkanaście płyt, cała mnogość koncertów, morze wódki i gęstwina dymu papierosowego.

Niech jednak nie zmyli nikogo fakt, że oto mamy do czynienia z jakimś rodzajem poezji śpiewanej, choć literalnie właśnie coś takiego wydawałoby się właśnie dostajemy - poetę, który w towarzystwie zespołu prezentuje swoją twórczość. Jak jednak czymś bardzo innym, osobnym i różnym od tak zwanej poezji śpiewane jest twórczość Świetlików, można było przekonać się już podczas obcowania z ich pierwszą płytą (wtedy jeszcze kasetą magnetofonową, którą mam do dzisiaj) zatytułowaną O.gród K.oncentracyjny. Z niej to właśnie pochodzą takie perełki (przeboje?!) jak wspominana już Nieprzysiadalność, Opluty, Olifant czy Świerszcze.

Dla Świetlickiego współpraca z muzykami, to poszukiwanie nowej formy ekspresji, która nie tylko będzie uzupełnieniem klasycznej działalności poetyckiej, ale właśnie czymś co ją uzupełnia.

„Naturalnie – pisze autor w załączonych na końcu tej kompilacji uwagach – nie posłuchałem słów krytyki i mimo podszeptów życzliwych, nie przestałem pracować z muzykami, albowiem jest niezaprzeczalnie przyjemniejsze niż współpraca z poetami. I bardziej rozwijające. Uczę się od muzyków wielu interesujących rzeczy, chłonę ich wrażliwość, piszę, wykorzystując ich brzemienia i rytmy, podkradam od nich pewne pomysły.”

Do książki dołączony jest także wywiad ze Świetlickim, w którym przepytywany jest on właśnie na okoliczność owej współpracy, wzajemnego przenika się muzyki i słowa, wzajemnego inspirowania się, swoistej symbiozy. To ciekawe, jak bardzo część tych tekstów w formie spisanej, różni się od tych, które są wykonywane na scenie, ciekawy jest sposób, w jaki poeta o tym mówi i próbuje wyjaśnić. Jest więc ten zbiór wydawnictwem o nieocenionej wprost wartości dla każdego sympatyka poety z Krakowa, dla kogoś, kto jeszcze nie miał przyjemności obcowaniem z tą twórczością, stanowić może fantastyczny początek. Wstydem byłoby nie znać sztandarowego reprezentanta O’Haryzmu, nurtu w poezji, który traktuje potoczność i codzienność doświadczenia ludzkiego jako punkt wyjścia literatury, używa bezpośrednich i obcesowych środków wyrazu („ ja to pier....olę”), skupiona jest na obserwacji rzeczywistości i neguje społeczną rolę poezji. Poetów zaliczanych do O’Haryzmu nazywano także barbarzyńcami (w opozycji do klasycystów, silnie osadzonych w polskiej i europejskiej tradycji literacko-kulturowej) czy bardziej łagodnie nowymi Skamandrytami.

„Parafrazując słowa Lou Reeda – pisze we wstępie Mariusz Czubaj – można powiedzieć, że piosenki Marcina Świetlickiego są (także) manifestem pisania i śpiewania o czym się chce i jak się chce. Co nie znaczy: byle jak.”

W obronie papieżówny

Dario Fo

Córka papieża

Tłumaczenie: Natalia Mętrak-Ruda

Wydawnictwo: Znak Horyzont

„Jak w modnym w tych czasach teatrze w tym momencie nie pozostaje nam nic innego , jak opuścić kurtynę i zmienić scenografię: w Palazzo dei Diamianti książę Herkules dyskutuje ze swoimi doradcami.

- Jeśli syn papieża będzie dalej działał w ten sposób – komentuje jeden z delegatów – równowaga we Włoszech może zostać zaburzona.”

Wspomniany wyżej syn to nikt inny jak Cezar Borgia, postać tyleż fascynująca - zainspirowała bowiem sławetnego „Księcia” Machiavellego - co odpychająca. Papież zaś, to jego ojciec Rodrigo, znany jako jeden z bardziej cwanych, rozwiązłych, owianych czarną legendą, papieży, który przyjął przydomek Aleksander VI. Nie powinno więc być najmniejszego kłopotu z rozszyfrowaniem personaliów tytułowej córki papieża. Lukrecja Borgia, urodzona w drugiej połowie XV wieku, do dziś fascynuje i wzbudza skrajne emocje. Zazwyczaj jednak te negatywne, utarł się bowiem w świadomości wielu odbiorców kultury jej obraz jako demonicznej, żądnej sławy i krwi nierządnicy, godnej reprezentantki swego rodu. Obraz ten utrwalił się zapewne dzięki kapitalnej powieści Mario Puzo „The Family” znanej u nas jako „Rodzina Borgów”, w której autor, jak sam mawiał, próbował nakreślić na kanwie losów historycznych postacie obraz klasycznej mafijnej rodziny. I choć z kart książki aż bije po oczach jej beletrystyczny charakter, to jednak, wraz z wyświetlanym niedawno przez jedną z telewizji serialem, udało się jej utrwalić ów niechlubny, jednowymiarowy czarny obraz „diabelskiej” Lukrecji. Ów serial właśnie, stał się przysłowiową kroplą, która przelała czarę goryczy włoskiego noblisty Dario Fo i zmusił go do zdecydowanej akcji odwetowej.

To pokrótce geneza „Córki papieża”, utworu, który z powodzeniem można określić mianem udramatyzowanej mowy obrońcy w procesie, jaki mógłby autor wytoczyć bezrefleksyjnym oszczercom nieszczęsnej Lukrecji. Nie będzie chyba przesadą, jeśli porównamy ten akt, do sławetnej „Obrony Sokratesa” pióra Platona i poszukamy analogii zarówno w charakterze i wymowie obu utworów, jak i w samej formie. Dzieło Platona jest jak wiadomo wielkim monologiem, u  Fo, który jest twórcą kojarzonym zdecydowanie z dramatem, znajdziemy taką właśnie teatralną formę, co już sygnalizowaliśmy w cytacie na wstępie. By udowodnić krzywdzącą opinię o nieszczęsnej Borgiównie, wplótł w swe dzieło cały szereg historycznych opracowań, listów autentycznych postaci, w tym tytułowej córki, a efekty swoich studiów udramatyzował, wkładając w usta autentycznych historycznych postaci swoje dialogi, czyniąc lekturę szalenie lekką w odbiorze, dynamiczną i bliższą życia. 

„- Ja czuję dla was coś, czego brakowało mi w relacjach z ojcem: ufam wam. Gdybym miała takiego rodzica jak wy, zawsze mówiłabym prawdę.

- Ja też rozumiem, co oznacza samotność.”

W przytoczonej rozmowie Lukrecji ze swoim teściem Herkulesem d'Este, władcą Florencji, zasadza się moim zdaniem istota tragedii córki papieża. O tym, że Rodrigo Borgia, jest jej ojcem, dowiedziała się Lukrecja dopiero po jego kanonizacji na zwierzchnika kościoła katolickiego, wcześniej był dla niej wujem, przyjacielem rodziny. Nie trzeba być wybitnym znawcą psychologii, by wiedzieć, że brak podstawowych więzi rodzinnych, opartych na bezgranicznym i bezinteresownym zaufaniu zwłaszcza w najmłodszych latach, może spustoszyć nieodwracalnie nawet najsilniejszą osobowość. Żywymi dowodami na to są z pewnością dwaj synowie papieża Cezar i Juan. Lukrecja, mimo, że dziewczyna (a może właśnie dlatego?) okazała się wyjątkowo odporna na zepsucie, choć zbrodniczy tatko zaczął nad tym pracować bardzo wcześnie. Gdy więc córka ukończyła 12 lat, zaczęła być ofiarą jego spisków i transakcji o silnie korupcyjnym charakterze. Była niczym szachowy skoczek, czy raczej bardziej dosadnie rasowa klacz, którą Aleksander VI i jego syn Cezar, rozgrywali swoje ciemne sprawki. Oczywiście czarną legendę rodziny Borgów też należy wziąć w cudzysłów, bo choć wiele tam było korupcji, bezdusznego kupczenia przywilejami, nonszalanckiego podejścia do dogmatów kościoła, także zbrodni w imię wyższych, w ich mniemaniu, wartości (cel uświęca środki), to jednak pamiętajmy, że łatwo jest popaść w przesadę przy ocenie tak barwnych postaci, jak owa sławetne rodzina. Lukrecji dostało się więc rykoszetem, nawet jeśli biernie brała udział w tych niecnych gierkach, nie sposób było, by nie uwalała się błotem, w jakim często brodzili po szyję jej brat i ojciec. Opowieść Fo, każe się nam przyjrzeć jej roli w tym dramacie w świetle historycznych faktów, które o dziwo ukazują nam tę nieszczęśnicę w skrajnie odmiennym świetle. Nie będzie chyba przesady w stwierdzeniu, że adwokat Dario, w swojej obrończej pasji plecie Lukrecji swoisty panegiryk. Cóż, mając do dyspozycji fakty, które przytacza, trudno się z nim nie zgodzić i nie przyjąć obrazu osoby wrażliwej, mądrej, współczującej i sprawiedliwej, jako prawdziwej charakterystyki Lukrecji z domu Borgia. 

Bartolomeo Veneto „Likrecja Borgia”

 

Serial Neila Jordana „Rodzina Borgów” ogląda się fantastycznie, jest świetnie opowiedziany, kapitalnie zagrany, pełen ciemnych knowań, odrażających lecz pełnokrwistych postaci, ocieka przemocą i seksem. Jest jednak klasycznym tworem popkultury, nonszalancką wariacją na temat historycznych wydarzeń, który fakty i autentyczne postaci, przycina czasem brutalnie do swoich rozrywkowych potrzeb. Należy o tym pamiętać podczas obcowania z każdą artystyczną próbą opisania rzeczywistości. Dario Fo przypomina, by zachować czujność, nie dać się zmanipulować i aby poszukać prawdy u źródeł, zanim wyrobi się swoją opinię. Dziękuję mu za „Córkę papieża”, bo dzięki niej, wyjąłem Lukrecję z szufladki ze złą macochą Śnieżki, z Elżbietą Batory i krwawą Marią Tudor. Kto wie, może one także czekają na swojego adwokata. 

* * * * * 

Dziękuję wydawnictwu ZNAK za możliwość zapoznania się z tą kapitalną pozycją.

Hannibal Borgia

Michael Ennis

Piękne oszustwo
Rok Wydania: 2015
Wydawca: Albatros Andrzej Kuryłowicz S.C.

„Bez cienia skruchy książę powiedział mi, że nie czuł się zobowiązany do respektowania traktatu zawartego pod groźbą ze strony ludzi, którzy sami nie mieli zamiaru dotrzymać własnych obietnic – tę maksymę nadal uważam za zupełnie słuszną, choć bardzo oburza tych, którzy uważają „Księcia” za podręcznik diabła. Człowiek, który w każdych okolicznościach upiera się trwać w dobru, zostanie niechybnie zniszczony pośród tak wielu, którzy nie są dobrzy.”

 

Książę, o którym mowa w powyższym cytacie to nie kto inny jak Cesare Borgia (syn papieża Aleksandra VI), który stał się jedną z inspiracji dla Niccolo Machiavellego, gdy ten pisał swe wiekopomne dzieło po tytułem ( nomen omen) „Książe”. Tak, to właśnie z tej pozycji pochodzi sławetne „cel uświęca środki”, nawet te nieetyczne. Czy może właśnie przede wszystkim te nieetycznie, nieludzkie, odrażające.

Michael Ennis, historyk, osadził akcję swojego historycznego thrillera we włoskim miasteczku Imola, gdzie w roku 1502 społecznością mieszkańców wstrząsają przerażające znaleziska. Są to kawałki kobiecych ciał rozrzucone po okolicy według matematycznej prawidłowości, którą dziki studiowaniu prac Archimedesa odkrywa niejaki maestro Leonardo z małej miejscowości Vinci. Prócz Leonarda, w śledztwie uczestniczy wspomniany Niccolo Machiavelli, którego autor uczynił narratorem „Pięknego oszustwa”. Wyjątkiem jest pierwsza część książki, gdzie poznajemy wydarzenia z punktu widzenia Diamaty, kurtyzany, kochanki obu synów papieża Aleksandra oraz samego maestro Niccolo. Opowiada ona swoje losy synowi pisząc do niego list, w którym próbuje usprawiedliwiać swoje czyny.

Rzecz z całą z pewnością zadowoli czytelników mających niejakie pojęcie o czasach, w których kształtowała się zachodnia cywilizacja wychodząca mozolnie z mroków Średniowiecza. Zadowolony też być powinien typowy pochłaniacz historii z dreszczykiem. Autor bowiem udanie zbeletryzował, lekko jeno kolorując kilka faktów z historii, by uczynić wgłębianie się w nią przyjemniejszym. Z pewnością też „Piękne oszustwo” przypadnie do gustu tym, którzy z przyjemnością przeczytali „Rodzinę Borgów” Mario Puzo oraz pierwszą część husyckiej trylogii Andrzej Sapkowskiego pod tytułem „Narreturm”, gdzie akcja toczy się co prawda prawie sto lat wcześniej, ale sam klimat i lekkość w przedstawianiu historii czyni oba utwory podobnymi w klimacie. Podobnego mamy też bohatera, rezolutnego orędownika myśli oświeconej, szukającego wiedzy o świecie w uczonych pismach raczej, niż w świętych księgach i zabobonach. Nie przeszkadza mu to w przejażdżce na ławeczce z adeptką magii, podobnie jak autor „Księcia” doświadczał skutków czegoś, co zwało się „jazda na koźle” i choć miało posmak satanistycznych obrzędów, więcej z zielarstwem i farmacją miało cokolwiek wspólnego.

Prócz mrożących krew w żyłach perypetii bohaterów, których życiorysy znamy w bardziej bądź mniej śladowych formach z lekcji historii, dostajemy też coś w rodzaju traktatu filozoficznego. Podobnie jak zaproponował to Umberto Eco w swoim „Imieniu róży.”

Książka Michaela Ennisa skłania przede wszystkim do refleksji na temat istoty zła, zwłaszcza tego, które objawia się w ludzkich działaniach. Leonardo próbuje dociekać na bazie empirycznej, bada, eksperymentuje, liczy („Dlaczego musimy wdawać się w tę niekończącą się orgię domysłów! Wróćmy do esperienza!”) Niccolo, analizuje żywoty cezarów, zwłaszcza największych dewiantów w rodzaju Nerona i Kaliguli, by przez analogię, stworzyć portret współczesnego mu potwora. („Zarówno więc Swetoniusz, jak i Plutarch przemawiali za moją teorią, że owi szczególni ludzie cechują się osobliwą i niezmienną naturą i rodzili się z ta przypadłością.”)

Leonardo, typ szalonego naukowca, skrupulatny, niczym typowy prokurator z powieści kryminalnej i Machiavelli – tęgi umysł analityczny, rzec można pierwowzór współczesnego profilera. Do tego zjawiskowa i wykształcona heroina o nieco zszarganej reputacji - czyż to nie idealna grupa dochodzeniowa?

Po lekturze „Pięknego oszustwa” z pewnością będzie się chciało bardziej jeszcze bardziej zagłębić w te czasy oraz w losy opisanych postaci. Nie bez przyczyny przecież dzieła  ich żywe i inspirujące są do dnia dzisiejszego.