full dark, no stars

Czarna bezgwiezdna noc
Stephen King
Wydawnictwo Albatros A.Kuryłowicz, 2013

„Historie zamieszczone w tej książce są szalenie mroczne, jak wskazuje sam tytuł. Czasami pewnie ciężko będzie wam je czytać. Jeśli tak, mogę was zapewnić, że miejscami równie trudno było mi je pisać.” Posłowie do rzeczonego zbioru 4 nowel, opublikowanych w 2010 roku, stanowi bardzo ciekawy materiał, zdradzający kilka tajemnic kuchni mistrza Stephena. Znajdziemy w nim też podane na tacy inspiracje dla każdego z tekstów oraz potwierdzenie tego, co przeczuwaliśmy czytając te głęboko osadzone w znanej nam rzeczywistości historie. Nie ma w nich bowiem ufoków, łaknących krwi samochodów czy klasycznych wampirów. Są ludzie, a ci jak widomo potrafią przerazić bardziej niż najwymyślniejsza nawet fantastyczna kreatura. King nie stawia oczywiście tezy, że ludzie są z gruntu źli i zdolni do niewyobrażalnych podłości i okrucieństwa. Pokazuje jedynie ich makabryczne zachowania, dogłębnie je analizując, dopuszczając do głosu argumenty wszystkich stron,  bez krytyki i łatwych usprawiedliwień.  Ma King tę łatwość w budowaniu postaci, do których łatwo się zbliżyć, nawet jeśli ich zachowania są odpychające. Jest nie tylko mistrzem w budowaniu stosownego do uprawianego gatunku nastroju, ale wspaniale też oddaje realia, w jakiś osadza opowieść. Mistrzowsko konstruuje dialogi, sprawiając, że wypowiadające je fikcyjne przecież osoby,  w naszej świadomości ożywają, brzmią jak postaci z reportażu, opowieści wścibskiej sąsiadki czy te, z którymi żyjemy pod jednym dachem. Zaczynamy od obrazka z czasów przed wielkim kryzysem (opowiadanie zatytułowane 1922), gdzie na zapyziałej farmie misterny i wydawałoby się prosty plan sfrustrowanego gospodarza zbiera swe mroczne żniwo. Kolejna historia to odwrócenie perspektywy. W scenografii znanej z Teksańskiej masakry czy Wrong Turn, śledzimy losy ofiary gwałtu, która skutecznie realizuje swoją vendettę. Sposób w jaki uzasadnia swoje zachowanie we wnikliwej introspekcji na jakiej zbudowane jest opowiadanie (Wielki kierowca), przekonuje do tego stopnia, że nie możemy jej nie kibicować. Z rozważań w klimacie „a jak ja zachowałbym się na jej miejscu” przechodzimy do problemu zazdrości i klasycznego hiobowego „dlaczego mnie to spotyka” czy „ile bym dał za to, by mieć jak inni”. No właśnie, podobno wszystko jest kwestią ceny, wystarczy jedynie podjąć wyzwanie i spisać cyrograf. Bohater umierający na raka staje przed szansą dobicia takiej szatańskiej transakcji (Dobry interes). Finałowa historia z pierwszą tworzą rodzaj klamry spinającą te mroczne opowieści w ciężki do przełknięcia, bo trudny do zaakceptowania, obraz ludzkiej potworności. Mamy koleją historię małżeńską (Dobrane małżeństwo) dziejącą się współcześnie, rozwijającą motywy relacji z najbliższymi nam osobami, o których wydawałoby się wiemy więcej, niż oni sami. Po raz kolejny okazuje się, że nie tylko ich nie powinniśmy być pewni, ale i samych siebie. 

nauka moresu

Król kocur
Gyula Illyes
ilustracje: Elżbieta Murawska
Nasza Księgarnia, 1974

Jest rok 1974, mam wówczas kilka miesięcy i nie zdaję sobie sprawy, że w polskich księgarniach ukazuje się przekład bajki węgierskiego twórcy Gyuli Illyes zatytułowanej „Król kocur”. Wydawnictwo w twardej oprawie, pięknie ilustrowane przez Elżbietę Murawską. Mam do dnia dzisiejszego (lipiec 2013) kilka publikacji wydanych przez Naszą Księgarnię, z charakterystycznym logo kota w butach dzierżącym napis: moje książeczki. Na „Króla kocura” natknąłem się jednak dopiero teraz, parę dni temu, myszkując po antykwariatach w poszukiwaniu książek lustrowanych przez Państwo Murawskich.

 - Jestem król Kocur!

- Król Kocur? Nigdy o takim nie słyszałem!

- Zaiste, powinieneś był słyszeć. Jestem taki potężny, że każde zwierzę potrafię nauczyć moresu!

Ta stosunkowo niewielka objętościowo historia, to klasyczna, rzec można, bajka zwierzęca, gdzie pod puchatą sierścią i miłym futerkiem kryją się plugawe czasem i bardzo ludzkie przywary. To opowieść o tym, jak łatwo jest manipulować czyjąś opinią o nas, jak łatwo też samemu zatracić się  w roli, jaką inni nam narzucają lub jaką programujemy sobie sami. Tytułowy kocur, to postać bardzo niejednoznaczna, zagubiona w sumie i ostatecznie zalękniona. Tę niedookreśloność świetnie oddają ilustracje Murawskiej, która przedstawia kocura w kilku kolorystycznych wersjach, w kilku zdawałoby się wcieleniach czy przebraniach. Historia cała nie kończy się klasycznym morałem, ale gorzką w wymowie pointą. Zaprasza do dialogu i jest to rzecz niebywale cenna, podczas wspólnej z małym czytelnikiem lektury.

Obcując z tym niemal 40-to letnim wydawnictwem, przypomniałem też sobie, że książki nie tylko się czyta i ogląda, ale także wącha. I nie chodzi mi wcale o woń zatęchłej piwnicy, ale o lekko przykurzoną, cierpką,  jakby torfową nutę. Coś jak kilkunastoletnia whiskey.

Berlin, późne lato
Grzegorz Kozera

Wydawca: Dobra Literatura, 2013

Berlin, późno lato, to romantyczna w klimacie historia o tym, jak umiera nadzieja. Późnym latem 1943 roku Berlin zdecydowanie nie był dobrym miejscem do życia. Kłopoty z zaopatrzeniem, nocne naloty aliantów, lęk przed donosem wiernych brunatnej władzy szpicli, dojmujące poczucie klęski i bezsensu wojny. Kreśląc obraz stolicy III Rzeszy Kozera proponuje ciekawą perspektywę. Wszystko, co dzieje się wokół głównej postaci literata Otto Petersa, duchowego spadkobiercy romantycznego twórcy Heinricha von Kleist i wyklętego przez nazistowską propagandę Remarque’a, którego „Na zachodzie bez zmian” często czytuje, przywodzi na myśl obrazki, jakie znamy z naszej martyrologii. Zarówno z czasów okupacji, jak i późniejszego stalinowskiego terroru. Z tą różnicą, że ich ofiarami są przedstawiciele „rasy panów”. Od razu dodajmy, że przedstawiciele wyklęci, traktowani przez nazistów na równi, ze znienawidzonymi „podludźmi” z bliskiego wschodu. Galernicy wrażliwości, intelektualiści, artyści, wychowani w duchu tolerancji i umiłowania wyższych wartości idealiści. Obrazy nalotów w skórę odzianych gestapowców przywodzą na myśl rodzime wizyty smutnych panów z SB, a prowokacje w stosunku do mniejszości seksualnych i łowy na nie aryjskich obywateli jeżą włosy, bo przerażająco rymują się z losami mieszkańców okupowanych miast. W takim właśnie podłym czasie przytrafia się bohaterowi uczucie, które zmienia jego uległą wegetację w dynamiczną feerię zdarzeń. Jego związek z Polką, uciekinierką z obozu nadaje nowy sens jego egzystencji. Im bardziej uczucie rozkwita, tym bardziej nakręca się spirala zła wokół Petersa i jego bliskich, kierując historię ku fatalnemu rozwiązaniu. Rozstaniemy się z bohaterem w pobliżu Wannsee pod Berlinem, gdzie wspomniany już Kleist zastrzelił się wraz ze swoją przyjaciółką, Henriettą Vogel. Według historyków literatury był to chłodno przemyślany czyn estetyczny, do którego długo się przygotowywał, a spowodowany był poznaną w 1801 roku filozofią Kanta i ideą niepoznawalności prawdy. Książka Kozery, napisana klasycznym stylem, pełna odwołań do niemieckiej kultury lecz przesycona iście słowiańską wrażliwością, długo jeszcze po odstawieniu jej na półkę nie daje o sobie zapomnieć. Będąc z jednej strony świadectwem mrocznych czasów, jest historią pod każdym względem uniwersalną. Autor w posłowiu wymienia kilka pozycji źródłowych, z których czerpał wiedzę historyczną, ewidentnie broni się jednak przed opatrzeniem swojej zbeletryzowanej wersji dziejów dopiskiem o fikcyjności biorących w niej udział postaci.

Z dedykacją dla Mrówek (jeśli wiesz, co chcę powiedzieć)

[geim], Anders De La Motte

Wydawnictwo Czarna Owca, 2012

Jeśli na hasło „szwedzka literatura kryminalna” budzą się w Tobie skojarzenia w rodzaju: neurotyczny zapijaczony inspektor/detektyw po pięćdziesiątce i po przejściach na tropie zbrodni sprzed lat, której ślady znajduje brodząc przez ośnieżony krajobraz, ta pozycja Cię zaskoczy. Od razu zaznaczam, że nie jestem wybitnym znawcą teksów Mankella czy Lackberg, lubię jedynie czasem zanurzyć się w dobrze znanym skandynawskim piekiełku. W wypadku [geim] przydarzyła mi się zgoła inna przygoda. Być może mamy tu do czynienia z jakimś kolejnym, młodym, sądząc po fotografii autora na obwolucie, pokoleniem szwedzkich pisarzy kryminalnych. Za młodością świadczy też kontekst, w jakim osadzona jest historia tytułowej Gry. Najkrócej można określi go jako popkultura XXI wieku, choć zdarzają się też bardziej klasyczne odniesienia jak chociażby „Północ, północny zachód” Hitchcocka z 1959 roku. Ci, którzy lubują się w tropienia wszelkich objawów inspiracji i nawiązań, będą z pewnością usatysfakcjonowani, roi się bowiem w Grze od przeróżnych bardziej bądź mniej wyraźnych śladów. Pojawiają się tytuły wymienione z imienia i nazwiska, jak „Wróg publiczny” czy „Teoria spisku” albo wspomniany już film z Cary Grantem. Całość przywodzi na myśl rewelacyjny „Dom gry” Mameta czy zainspirowaną nim nomen omen „Grę” Finchera. O specyficznym rodzaju gry właśnie traktuje debiut De La Motte, jakże bliskiej mobilnemu pokoleniu facebooka. Przy okazji odwoływania się do dzieł filmowej popkultury, nie mogę pominąć przełomowego pod wieloma względami dzieła braci Wachowskich. Przewracając ostatnią stronę [geim] i odkładając książkę na półkę, miałem podobne wrażenie, jak przed mniej więcej trzynastoma laty, kiedy po seansie „Matrixa” wychodziłem z kina i rozglądałem się podejrzliwie dookoła. Już za samo to wrażenie, że nic nie jest takie, jakim się nam jawi, należą się autorowi brawa, a zaprawdę, nie jedyna to przyjemność z obcowania z lekturą „Gry”. Dostajemy to, czego spodziewaliśmy się zerkając pobieżnie na okładkę i krótką informację na obwolucie. Autor, mimo iż debiutant, intuicyjnie wie, gdzie przyspieszyć akcję, gdzie zaś przyspieszyć ją jeszcze bardziej albo zaproponować nieoczekiwaną woltę. To oczywiste atrybuty gatunku. Jeśli dołożymy do tego język postaci, dokładnie dwójki głównych bohaterów, różnicowanych przez sposób wypowiadania się, zdradzający ich fascynacje, lęki i upodobania, otrzymamy rzecz o wyjątkowej konsystencji i smaku. Doskonałe czytadło na upalny wakacyjny weekend czy infernalną w klimacie podróż pociągiem na trasie Warszawa-Katowice z jednej strony i utwór drażniący, inspirujący, nie nachalnie dający do myślenie z drugiej. Może nie jest to rzecz wybitna, warsztatowo jednak sprawna i dająca wiele przyjemności w odbiorze. Bez dreszczyku żenady. Grozy za to jak najbardziej. W swojej klasie klejnot.

Bombonierka pani z magla

Bomba czyli Alfabet polskiego szołbiznesu
Karolina Korwin Piotrowska
The Facto, 2013

Lubię czasem poczuć na plecach dreszczyk żenady. Zaglądam wtedy na portale o słodko brzmiących nazwach, by rzucić okiem na galerię pajacyków zwanych powszechnie celebrytami. Pewnie więc rzeczona potrzeba skłoniła mnie do sięgnięcia po pozycję zatytułowaną szumnie „Bomba czyli alfabet polskiego szołbiznesu” autorstwa Karoliny Korwin Piotrowskiej. Potrzeby nie zaspokoiłem, tradycyjnie już w kontaktach z autorką, czułem permanentną irytację. Pozycja „Bomba” jest równie nic niewnoszącą pozycją co program Magiel towarzyski nadawany w jednej z komercyjnych telewizji. W TV pani z magla z kolegą robią przegląd badziewia prasowego i z przejęciem je komentują, psując tym samym przyjemność z samodzielnego kontaktu z żenującymi kreacjach tych co to mają przysłowiowe parcie na szkło. Ja rozumiem, że świat celebrytów, to czasem rzeczywistość z innej galaktyki, ale czy faktycznie (wejdźmy na moment w poetykę Bomby) wymaga on przewodnika i komentarza? W Bombie mamy zestaw nazwisk wybranych według klucza wiadomego jedynie autorce. Rzecz ma traktować o polskim szołbiznesie, a pojawiają się tam takie nazwiska jak Gajos, Braunek, Lubos, Torbicka, które chyba jednak są z trochę innej bajki. Ale ok., pani z magla przytacza je, żeby nie było, że nurza się li tylko w tematach prymitywnych, wytykając botoks, chałtury, braki w inteligencji. Nazwiska wywleczone ze świata kultury mają pewnie spełniać rolę wysublimowanego benchmarku. Mogłoby to nawet zagrać, gdyby autorka powstrzymała się przed tanim moralizatorstwem i nachalnym komentarzem ustawiającym ją w roli arbitra elegancji. Te wszystkie „naprawdę warto”, „po co to zrobiła”, „niech zrobi to czy sio, a nie robie tego czy innego”, są wyjątkowo irytujące. Podobnie jak pensjonarskie oceny czyichś zachowań, argumenty jak z gimnazjalnych rozprawek i pisane dużymi literami epitety przy swoich idolach w stylu jakże bliskim Coelho. Autorka już we wstępie, w jej mniemaniu autoironicznym, zdradza się ze swoją potrzebą bycia pisarzem. Potrzeba to potężna i doskonale to czuć. Bomba nie będzie też ostatnią próbą zaistnienia przez panią z magla na księgarskich półkach. Gdyby nie miała takiego zamiaru, spełniłaby obietnice z informacji na obwolucie. W haśle dotyczącym poczucia humoru wspomina o mailach od celebrytów, rzekomo kompromitujących. Ta sugestia – zresztą w całej publikacji pojawia się więcej stwierdzeń w rodzaju wiem, ale nie powiem – pokazuje czym mogłaby być Bomba, gdyby zabrał się za nią ktoś, komu faktycznie nie zależy na opinii środowiska, które stara się obśmiewać. Ktoś taki zamknąłby sobie pewnie wiele furtek, ale przynajmniej nie sprowadzałby się do roli przydrożnego pieska, ni to zaczepnego, w rzeczywistości jednak zainteresowanego głównie obwąchaniem cudzych majtek. Otrzymujemy więc serię bardziej lub mniej malowniczych obrazków (genialne nogi Gessler, zacna ręka Wellman), bardziej bądź mniej logicznych opinii („nie powinna pisać swoich tekstów”), które jednak większego fermentu w odmalowywanym, choć niezdefiniowanym przez autorkę, szołbiznesie nie poczynią. Można by rzecz całą streścić przytaczając rymowankę „Wpadła bomba do piwnicy, napisała na tablicy: s.o.s, głupi pies”. Nie ma bowiem zapowiadanego jadu(„dziennikarka z gatunku jadowitych”, „postrach pseudogwiazd”), jest raczej gmeranie w cudzym nosie, wytykanie, że zrobiło się coś dla pieniędzy, jakby to miało być zbrodnią. Wytykanie głupoty i gloryfikowanie zwyczajnego w sumie racjonalnego działania, świadczy zazwyczaj o utajonych kompleksach, ale w sumie kogo to może zajmować. W bombonierce pani z magla jest też parę stwierdzeń mało wiarygodnych, jak chociażby pojawiające się w ociekającej sympatią notce na temat niejakiej Cichopek: „Kasia postanowiła zarobić na zrzucaniu pociążowej wagi i napisała poradnik „Sexy mama”. Zdaje się jednak, że wkład Cichopek w to przedsięwzięcie to jedynie zgoda na użycie swojego nazwiska na gotowej już publikacji, na sprzedaniu której wydawnictwo szukało chwytliwego sposobu. Trudno też zgodzić się z pointą panegirycznej notki o pani kucharce rewolucjonistce, bo przecież najlepszy tatar w Warszawie wcale nie jest u Fukiera, ale w Żywicielu przy placu Inwalidów.

Jacek Fedorowicz, Ja, jako wykopalisko
Świat Książki, 2011

W czasach, kiedy sklepowe półki, także te w dyskontach spożywczych, zalewają tytuły sygnowane nazwiskami celebrytów, cymesem są wydawnictwa, które wyszły spod pióra osób, które owszem, są znane, ale z tego, że faktycznie mają jakieś dokonania. Nazwisko Jacka Fedorowicza kojarzone jest zazwyczaj z satyrą estradową i występami w kultowych produkcjach Barei. W publikacji „Ja jako wykopalisko” znajdziemy kapitalny materiał, który pozwala czytelnikowi uzupełnić ten obraz o rzecz bodaj najważniejszą, czyli artystyczne początki pana Jacka. Tytułowe wykopalisko, to zapiski poczynione przez Fedorowicza w latach siedemdziesiątych ubiegłego stulecia na maszynie Continental, odziedziczonej po teściu artysty. Prawdopodobnie jedyny zachowany egzemplarz, drugi trafił onegdaj do wydawnictwa, ale mimo zadowolenia i ubawienia Pań redaktorek, nie trafił wtedy do druku z powodu kłopotów z cenzurą. Obywatel Fedorowicz nie zgodził się wtedy, by wyciąć co smaczniejsze kąski, jak np. rozliczanie diet z działaczką ZMP, czy innych obrazków w zawoalowany sposób pokazujących jego stosunek do ówczesnego ustroju. Trafiają więc do nas zapiski dotyczące artystycznego klimatu w PRL-u lat pięćdziesiątych. Zapiski te nosiły tytuł „Jak zaczynałem”, czyli traktują głównie o okresie studenckim i usytuowane są geograficznie na terenie Trójmiasta. Przyznam, że zaskoczył mnie kierunek jaki skończył autor. Znałem co prawda jego sławetny rysunek nieznanego mężczyzny z wąsem (Wałęsa), ale nie sądziłem, że autor jest absolwentem Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Gdańsku na wydziale malarstwa. Podobnych zaskoczeń znajdziemy zresztą więcej na kartach „Wykopaliska”. Dotyczą one także osób z otoczenia Fedorowicza i nie chodzi tylko o takie nazwiska jak Cybulski czy Kobiela. Autor zarzeka się co prawda, zwłaszcza wspominając czasy powstawania i funkcjonowania sławetnego Bim-Bomu, że nie będzie w stanie wspomnieć o wszystkich. Odsyła jednak do stosownych monografii, czytelnika bawi natomiast mnóstwem anegdot, skupiając się na mniej znanych epizodach. Gawędziarski styl, z jakiego znamy Fedorowicza, pozwala delektować się tą literacka przygodą także na płaszczyźnie językowej. Warto to docenić w czasach, jak zostało to już powiedziane, kiedy wydaje się byle co i byle jak. Można w tym miejscu przywołać fragment, w którym mowa jest o produkcji filmów Barei na szalenie drogiej taśmie Eastman Kodak, której nie starczało na robienie dubli, każde ujęcie więc musiało być przygotowane perfekcyjnie. Dodatkowym atutem narracji wspomnień jest dystans, z jakim Fedorowicz podchodzi do swojej osoby, zwłaszcza w kontekście osobistych dokonań artystycznych. Gdy chwali się czymś albo gdy punktuje wady swoje, ale też swoich bliskich, czyni to z ogromnym taktem i sporą dawką ironii. Daje tym samym dowód, że można snuć ciekawą, zabawną opowieść, nie epatując wulgarnością i prostackim humorem. Tym bardziej więc cenne to wykopalisko, nie mające jednak nic wspólnego z nobliwą skamieliną.

Z łóżka lubieżnicy do wieży błaznów

Andrzej Sapkowski, Narrenturm

Supernowa, 2002

Zaprawdę niewielu jest współczesnych krajowych twórców, którzy serwowaliby czytelnikowi przyjemność z obcowaniem z wytworami ich wyobraźni na tak wielu płaszczyznach, jak czyni to Sapkowski.  Już sagą o Wiedźminie pokazał, że potrafi poruszać się z wyjątkową maestrią po różnych tradycjach literackich , że nie ogranicza się do bezpiecznych ram gatunkowych i stylistycznych, że klasycznym rozwiązaniom potrafi nadać współczesny smak. Nie inaczej jest w pierwszej odsłonie husyckiej trylogii zatytułowanej „Narrenturm”. Rzeczona przyjemność, z jaką chłonie się narrację Sapkowskiego, objawia się na wielu płaszczyznach. Przede wszytki jest to bardzo zgrabnie skrojona historia młodzieńca w opałach, gdzie intryga goni intrygę, akcja przechodzi w akcję, wróg staje się sprzymierzeńcem, a pomoc nadchodzi z nierzadko nieoczekiwanej strony. Główny wątek ucieczki Reinmara z Bielawy przed braćmi śląskiego rycerza, któremu tenże Reinman, zwany także Reynevanem, przyprawił był rogi obfituje w takie bogactwo epizodów i pobocznych historii, że nasycić może z powodzeniem każdego żadnego sensacji czytelnika.  Fabularny i epicki rozmach zyskuje na wartości dzięki osadzeniu całej historii w drobiazgowo i barwnie odrysowanemu kontekstowi historycznemu piętnastowiecznej europy. Dbałość o historyczny detal może zaimponować nie tylko laikowi, na szczególne jednak brawa zasługuje autor za przeplatanie tak zwanej prawdy dziejowej z wątkami legendowymi czy baśniowymi niemal. Nie zgrzyta bowiem współobecność postaci w rodzaju Zawiszy Czarnego z szekspirowskimi trzema wiedźmami, umiejętności medyczne głównego bohatera nie wykluczają czarodziejskich sztuczek z lewitacją czy zabawy w egzorcyzmowanie, pościg konno przechodzi płynnie w lot na ławeczce, naturalistyczne obrazy przesłuchań przez inkwizytorskich pachołków przeplatają się ze scenami magicznymi, jak choćby wyborny opis sabatu na górze Ślęży, z jedną z piękniejszych scen erotycznych we współczesnej literaturze. Wszystko to napisane z typowym dla Sapkowskiego wyczuciem językowym i specyficznym, wysublimowanym rzec można, poczuciem humoru, dzięki któremu najbardziej nawet plugawe i odrażające charaktery, mogą liczyć na zrozumienie i bawią przestraszając jednocześnie.
 A charakterów w swym dziele zaprawdę nam Sapkowski nie szczędzi. Bogactwo person, które przewijają się przez karty powieści, może przyprawić o zamęt, im jednak dalej w las, tym bardziej każda z nich znajduje swoje miejsce w historii. Osoby, które zdają się epizodycznymi, pojawiają się częstokroć w bardziej istotnych momentach, a ci, co do których mieliśmy nadzieję na bliższe poznanie, giną w bardziej bądź mniej finezyjny sposób.  Szacunek, z jakim podchodzi autor do historycznego i politycznego tła całej historii, czyni lekturę dodatkowo przyjemną, zaś erudycja, z jaką wplata w opowieść fakty, postaci, dzieła kultury i nauki, przywodzi na myśl tak wieloznaczne i wielopiętrowe dzieła jak sławetne „Imię Róży” Eco. Nadmienić też trzeba, że lektura Wieży Błaznów, bo tak tłumaczyć należy tytuł pierwszej odsłony trylogii husyckiej, bardziej bawić będzie zwolenników powieści łotrzykowskiej niż klasycznego fantasy. Ci jednak, których urzekł Wiedźmin, nie powinni czuć się zawiedzeni. Na drodze Reinmara też staje cała masa potworności, pod postacią ludzką jednak bardziej niż bazyliszkową, czy będzie to rzekomo święta inkwizycja, czy boży ponoć wojownicy.