niedziela, 31 lipca 2016

Całkiem zbędne post scriptum


Leopold Tyrmand
Wędrówki i myśli porucznika Stukułki

Rok Wydania: 2016
ISBN: 978-83-7779-273-5
Wydawca: Wydawnictwo MG
 

 

„Wędrówki i myśli porucznika Stukułki” Leopolda Tyrmanda to określana mianem minipowieści niedokończona książka, która tworzy jednak spójną i zamkniętą w gruncie rzeczy fabularną całość. Niniejsze najnowsze wydanie nosi dopisek „powieść dokończona” i prócz nazwiska Tyrmanda na okładce pojawiają się jeszcze dwa kobiece nazwiska zwyciężczyń konkursu rozpisanego przez wydawnictwo MG na dokończenie powieści. Otrzymujemy więc drugie tyle tekstu, całkiem jednak chyba niepotrzebnie. Co prawda obie panie mają lekkie pióra i potrafią prowadzić ciekawie narrację, bywają też niewymuszenie zabawne, tyle tylko, że zamiast kontynuować w duchu Tyrmanda tworzą pastisz jego utworu. Jako osobny tekst mógłby on być całkiem ciekawy, tutaj nieco razi jednak i zwyczajnie irytuje, sprowadzając subtelną tyrmandowską ironię do slapsticku spod znaku „Jak rozpętałem drugą wojnę światową”.


Momentami Stukułka może co prawda przywodzić na myśl postać Franciszka Dolasa, pechowca, któremu udaje się w brawurowy sposób przeżyć burzliwy czas II wojny światowej, jest jednak bardziej złożoną postacią. Urodzony w 1920 roku i bardzo dobrze wykształcony także w duchu patriotyzmu, okazuje się odporny na bezrefleksyjne wywiedzione z romantyzmu rozumienie bohaterskiego etosu, które nakazuje złożyć swoje życie na ołtarzu ojczyzny. Jest raczej kolejnym literackim anty-bohaterem, kierującym się rozumem bardziej niż uczuciami i nie stawiającym idei nad dobro jednostki. Znamienna jest już otwierająca powieść sekwencja, dziejąca się podczas kampanii wrześniowej. Stukułka rozumie bardzo dosłownie obowiązek opieki nad podległym mu oddziałem. Troszczy się o ich wyżywienie, strój, zdrowie i naturalnie życie, skutecznie unikając krwawych konfrontacji z wrogiem. Oddział stopniowo się powiększa, co zrozumiałe, budząc zachwyt żołnierzy i mieszkańców miejscowości, które odwiedzają. Wystarcza jednak jedna decyzja, by oddział został krwawo zdziesiątkowany, a sam porucznik trafił do niewoli. W ten sposób rozpoczynają się tytułowe wędrówki, w których najistotniejsze okażą się nie miejsca, które odwiedzi bohater, takie jak Warszawa, Kraków czy Wilno, ale refleksja jakie w nim wzbudzą. W nim albo w jego interlokutorach. Zarówno w perypetiach porucznika, jak i w jego cechach czy opiniach, czytelnik zaznajomiony choć trochę z twórczością Tyrmanda, bez trudu odnajdzie rysy samego autora. Jego cudowną ironię, upodobanie do gawędziarstwa, bikiniarstwa, nonkonformizmu, cięty humor i niebywałą wręcz łatwość w analizowaniu rzeczywistości.
W "Dzienniku 1954" Tyrmand pisał o „Wędrówkach i myślach…” w ten sposób: "Coś jakby zalążek leży w szufladzie. "Przygody i myśli porucznika Stukułki", część pierwsza i jeden rozdział drugiej, moja nieukojona skłonność do osiemnastowiecznej powiastki filozoficznej. Zacząłem w 1949, po czym przez cztery lata nic, bo i po co? Kto to wyda?".
Sporo w tej, niewielkich przecież rozmiarów, książce filozoficznych w oświeceniowym duchu przemyśleń i celnych obserwacji, które nie straciły nic na swojej aktualności. Szczególnie żywo wybrzmiewają te, które dotyczą takich pojęć jak patriotyzm czy bohaterstwo. 
„Niczego tak nie cierpię, jak bezcelowego i bezskutecznego bohaterstwa” – stwierdza  Stukułka w jednej z bardziej wyrazistych scen, gdy rozmawia z filozoficznie usposobionym niemieckim oficerem. Blisko więc tytułowemu porucznikowi do postaci pojawiających się często w twórczości tak zwanej polskiej szkoły filmowej, we wczesnych filmach Wajdy, Kutza czy Konwickiego. W dziełach tych ich twórcy rozliczali się śmiało z polskimi mitami narodowymi, nie wahając się poruszać wątków niewygodnych i niejednoznacznych moralnie. Twórczość Tyrmanda osadzona w czasach wojny, a więc i niedokończona powieść o Stukułce, wpisuje się właśnie w tę estetykę. Szkoda, że tej śmiałości nie miały autorki kontynuacji losów porucznika, ale, jak to mówią, to już zupełnie inna historia.

wtorek, 26 lipca 2016

schody schody


Schodami w górę, schodami w dół
Michał Choromański
 
Wydawnictwo: Poznańskie
Data wydania: 1986-06-01
ISBN: 83-210-0509-8


Wyborna i nieoczywista proza Choromańskiego z pewnością przypadnie do gustu czytelnikom znajdującym upodobanie w twórczości Witkacego czy Gombrowicza. Znajdziemy tu podobny klimat, motywy, czasem nawet odniesienia bardzo wprost, niemal cytaty. Z Witkacym łączy tę pozycję samo miejsce akcji tej powieści czyli małe miasteczko malowniczo usytuowane u podnóża Tatr, gdzie w przeddzień wybuchu II Wojny Światowej, młody malarz, niczym bohater „Kosmosu” Gombrowicza próbuje poskładać rozsypane puzzle zdarzeń z jednej sensowny obraz. Dostajemy ni to romans, ni historię kryminalną sowicie oblaną młodopolskim sosem, która co rusz wymyka się łatwemu klasyfikowaniu i ocenie. Młodopolszczyzna znajduje tu swoją reprezentację w Przybyszewskim, który co prawda pojawia się pośrednio, w opowieściach bohaterów, ale którego piętno odciśnięte jest bardzo wyraźnie. Zwłaszcza w najbardziej enigmatycznej postaci osobliwego i budzącego powszechne zainteresowanie architekta, zatrudnionego przez wdowę po innym oryginale, by zaprojektować dlań grobowiec. Rzeczona wdowa to klasyczna rzec można kobieta fatalna z szalonych portretów Witkacego kreślonych pod wpływem przeróżnych środków odurzających. „Schodami w górę, schodami w dół” to kawał porządnej soczystej literatury, która cudownie odurza i zadowala najbardziej wymagające gusta, nie tracąc przy tym uroku charakterystycznego dla obyczajowych opowieści o małych społecznościach i ich wyolbrzymionych czasem perypetiach.

Alfabet z lamusa


Janusz Minkiewicz
Od A do Z

Ilustracje: Bohdan Wróblewski

Rok Wydania: 2016
ISBN: 978-83-65341-19-8

Wydawca: Dwie Siostry

A było Atletą, ciężary nosiło
B było Brzuchate, bo tak się roztyło
C było Cieniutkie – trzy ćwierci do śmierci
D było Dentystą, co w zębach nam wierci
.”

Ta niewielkich rozmiarów książeczka powstała ponad pół wieku temu jako pomoc dydaktyczna dla milusińskich stawiających pierwsze kroki w nauce alfabetu. Wznowiona teraz przez wydawnictwo „Dwie Siostry” spełniać może swoją edukacyjną rolę w jeszcze większym stopniu, niż w 1959 roku. Pouczająca jest bowiem nie tylko w warstwie leksykalnej, ale także historycznej oraz plastycznej. Przy obecnej modzie na tematy retro, może szczególnie trafić na podatny grunt i zadowolić nie tylko współczesnych najmłodszych czytelników, ale także ich rodziców i dziadków. Dla tych pierwszych będzie to kapitalna nauka alfabetu połączona z edukacją estetyczną. Ilustracje Bohdana Wróblewskiego są przecież tak niesamowicie wymowne i wysmakowane, że powinny silnie oddziaływać na umysły młodych odbiorców. Ot chociażby dentysta (jak D) wkomponowany w kształt litry razem z młodocianym pacjentem i swoim złowieszczym sprzętem, czy też pan sprzedawca (jak S) wygięty w finezyjnej pozie podczas odmierzania z aptekarską dokładnością towaru na szalkach charakterystycznej dla czasów PRL-u wagi sklepowej. Warto w tym miejscu nadmienić, że Wróblewski, uznany grafik i ilustrator, był uczniem innego wielkiego mistrza, znanego między innymi z cudownych ilustracji do utworów dla najmłodszych czyli Jana Marcina Szancera. Starsi czytelnicy mogą pamiętać jego rysunki z czasopism takich jak Szpilki czy Przekrój oraz Świerszczyk i Płomyczek. Ów duch i klimat końca lat pięćdziesiątych został pięknie zaklęty w ilustracjach do tekstu Minkiewicza. 
Wrócić nam więc trzeba do wspomnianej na wstępie lekcji historii, którą serwuje nam pośrednio owo wznowienie dzieła obu artystów. Mamy tu bowiem wspomnienie gier i zabaw, których oddawały się kiedyś dzieci, a które przetrwały chyba tylko w przekazach historycznych. „E często w Entliczek-Pentliczek grywało…” – chodzi zapewne o rodzaj wyliczanki, której celem było wskazanie, kto jaką rolę będzie pełnił w zabawie. „O było okrągłe (to w druku widzimy)…” i faktycznie skojarzenie z drukiem pojawia się w czapce zrobionej z gazety, którą nosi chłopiec popychający toczącą się obręcz pogrzebaczem. Ilustracja ta odwołuje się ewidentnie do toczenia koła, czyli gry polegającej na umiejętnym toczeniu obręczy po podłożu (chodnik, plac) przy użyciu kija lub metalowego pręta, np. pogrzebacza. Urządzano wyścigi na czas lub konkursy najdłuższego toczenia. Zabawa ta była szczególnie popularna w okresie międzywojennym. Nie wymagała dużych nakładów finansowych, a co ciekawe pierwsze przekazy o tego rodzaju poczynaniach pochodzą ze Starożytnej Grecji.


Wspomniany pogrzebacz odszedł do lamusa wraz z piecami kaflowymi, podobnie zresztą jak sformułowania w rodzaju „trzy ćwierci do śmierci”, „czubić się” czy „nie lada sztuka”. Ktoś powie, że to niepotrzebne archaizmy, że nikt już dzisiaj tak nie mówi i po co dzieciom przekazywać tak niefunkcjonalne informacje. Owszem, tłumaczenie tego wszystkiego będzie dodatkowym wyzwaniem dla dorosłego, który sięgnie po tę pozycję, by obcować z nią wraz ze swoją pociechą. Po pierwsze jednak będzie mógł wzbogacić wiedzę dziecka bardziej, niż gdyby korzystał ze współczesnych tekstów - często jednak uboższych językowo, nie tak barwnych i wyszukanych graficznie - po wtóre samemu sobie ograniczy przyjemność obcowania z dziełem wyjątkowo dopracowanym pod każdym względem.

Wydawnictwo „Dwie Siostry” zatroszczyło się także o to, by wznowienie tej książeczki było przyjazne dla najmłodszego czytelnika (zaokrąglona kanty) i posiadało twarde kartonowe stronice, wyjątkowo odporne na atak zachwyconego adepta nauki czytania.