Zwyczajne księżniczki

Helen Rappaport
Cztery siostry. Utracony świat ostatnich księżniczek z rodu Romanowów.
Tłumaczenie: Anna Sak
Rok Wydania: 2015
Wydawca: Społeczny Instytut Wydawniczy Znak

„Tak jak bohaterki dramatu Czechowa marzyły o tym, by wyrwać się z prowincjonalnego zaduchu i wrócić do Moskwy, tak odizolowane od zwyczajnego życia wielkie księżne pragnęły wyjść z kokonu i stać się częścią prawdziwego świata. Miały w sobie wielki głód doświadczeń i spotykania się z ludźmi spoza ich ściśle kontrolowanego otoczenia. Postanowiłam opisać ich losy, bo dotąd były przedstawiane głównie jako przypis do dramatycznej historii ich rodziców, czyli Mikołaja i Aleksandry.”

Tak na pytanie o skojarzenia z „Trzema siostrami” Czechowa odpowiedziała brytyjska historyk Helen Rappaport. „Cztery Siostry” to jedenasta w jej dorobku książka historyczna i kolejna poświęcona Rosji i rodzinie Romanowów, zaś aluzja do znakomitego dramatu Czechowa została przez nią faktycznie zamierzona. Nikt chyba nie zaprzeczy, że losy rodziny ostatniego cara imperium rosyjskiego były dramatyczne czy wręcz tragiczne. Koniec jaki spotkał jej członków* w domu Ipatiewa w Jekaterynburgu, a który szczegółowo analizowała Rappaport w jednej z wcześniejszych prac zatytułowanej „Ekaterinburg: The Last Days of the Romanovs” z 2008 roku, kładzie się mrocznym cieniem na całej historii rodziny. Jego świadomość chwyta za gardło podczas lektury „Czterech sióstr” od pierwszych stron, kiedy najpierw poznajemy historię małżeństwa cara Mikołaja II z pochodzącą z Niemiec wnuczką brytyjskiej królowej Wiktorii Aleksandrą, przyszłą matką jego pięciorga dzieci, a przybiera na sile, gdy śledzimy narodziny każdej z kolejnych sióstr i ich młodszego brata, wyczekanego, wymodlonego niemal carewicza Aleksego.

Olga, Tatiana, Maria i Anastazja w końcu doczekały się pełnego świadectwa swojego po ludzku ciekawego i w gruncie rzeczy zwyczajnego w najlepszym tego słowa znaczeniu życia oraz rzetelnej analizy, wywiedzionej z listów, pamiętników i wspomnień osób z ich najbliższego otoczenia oraz bezstronnych obserwatorów ówczesnego życia elit. Imponująca bibliografia, jaka zapełnia kilkadziesiąt stron w przypisach końcowych, świadczy o ogromie pracy dokumentacyjnej jaką wykonała autorka. Oczywiście łatwo posądzić ją o stronniczość w kreśleniu portretów swoich bohaterek, ale gdyby skupić się tylko na lekturze treści dokumentalnej przytaczanej przez autorkę, trudno się dziwić Rappaport. Z listów i zapisów pamiętnikarskich, a także z korespondencji zagranicznych dziennikarzy, wyłania się bowiem portret czterech zwyczajnych, pełnych bezpretensjonalnego uroku młodych dziewcząt, kochających się nawzajem, darzących ogromnym szacunkiem i miłością swoich rodziców, które na swoje nieszczęście urodziły się w rodzinie carskiej. Być członkiem takiej familii to z pewnością niewdzięczna rola, zwłaszcza dla takich osób jakimi były księżniczki Romanówny. Wrażliwe, ciekawe świata, doceniające proste przyjemności, skrępowane otaczającym je splendorem i dworską etykietą. Do tego świetnie wykształcone. Można rzecz, typowe dziewuszi z wyższych sfer, władające kilkoma językami, grające na fortepianie, biegłe w zawiłościach savoir vivre’u, przygotowywane do bycia władcą. Nic bardziej mylnego. Owszem, każda z czterech sióstr posiadała w większym bądź mniejszym zakresie powyższe umiejętności, cechowało je jednak coś więcej, coś co wpoili im mądrzy i kochający rodzice, a co możemy nazwać empatią i życiową mądrością. Uwidoczniło się to zwłaszcza podczas pierwszych lat I Wojny Światowej, kiedy to razem z matką cesarzową Aleksandrą, rzuciły się do pomocy rannym i zaczęły pracę jako sanitariuszki w organizowanych przez rodzinę carską szpitalach. 
Odwaga, poświęcenie, wrażliwość i otwartość z jakimi dziewczęta – zwłaszcza tak zwana najstarsza para Olga i Tatiana – zadziwiają i budzą zasłużony szacunek, tym bardziej, że to obrazy jakie nie kojarzą się nam raczej z rodzinami imperatorów. 

Helena Rappaport stworzyła fascynujący obraz relacji między dziećmi ostatniego cara Rosji, czterema dziewczętami i braciszkiem Aleksym. Obraz nasycony detalami, dzięki którym dostajemy dzieło zachwycające i pełne życia. Kolejny mistrzowski utwór o tym, jak bezlitosny dziejowy walec niszczy to, co piękne, proste i wrażliwe. 

 ---------

  * Rodzina carska została rozstrzelana przez bolszewików w lipcu 1918 roku w piwnicy domu w Jekaterynburgu. Ciała wywieziono do lasu, rozebrano, spalono i oblano kwasem, po czym wrzucono do szybów pobliskiej nieczynnej kopalni. Dlatego dopiero w 1991 roku odnaleziono szczątki cara Mikołaja, carycy Aleksandry oraz córek: Olgi, Tatiany i Anastazji. Zostały pochowane w petersburskim soborze śś. Piotra i Pawła w 1998 roku po przeprowadzeniu testów DNA. Szczątki czwartej z córek (Marii) oraz najmłodszego braciszka Aleksego, które odnaleziono kilkadziesiąt kilometrów dalej w 2007 roku, miały 18 października spocząć obok pozostałych członków rodziny carskiej. Kościół prawosławny domaga się jednak dodatkowych badań mających potwierdzić tożsamość członków rodziny uznanej za świętą.

"piosenki są pełniejsze niż wiersze"

Marcin Świetlicki
Zło, te przeboje
Rok Wydania: 2015

Wydawca: Wydawnictwo EMG

„No, proszę sobie wyobrazić:

Marzec albo kwiecień

(mmm…raczej marzec), wieczór.”

Dla kogoś, kto zetknął się choć trochę z twórczością Marcina Świetlickiego, zacytowany powyżej fragment z pewnością powinien być znajomy. Tak zaczyna się „Nieprzysiadalność”, rzecz wybitna w swoim nowatorstwie, dziś już kultowa, bezsprzecznie jeden z ważniejszych manifestów twórców tak zwanego „pokolenia brulionu” (czasopismo literackie i kulturalne, wydawane w latach 1987-1999), dla mnie świadectwo miłości od pierwszego usłyszenia. Do dziś twórczość krakowskiego poety funkcjonuje w mojej rzeczywistości, czy to w postaci przywołania frazy z przeszłości, czy poprzez pojawiające się wciąż nowe odsłony aktywności twórczej tej nieprzeciętnej osobowości.

W książce, którą trzymacie Szanowni Państwo w swoich rączkach – tłumaczy autor w słowie wstępnym na skrzydełku okładki-  znajduje się prawie cała moja twórczość piosenkowa. Niektóre z tych tekstów były wcześniej wierszami, a może nawet nimi nadal pozostają, mimo ocierania się o kulturę zgniłą i niską. Lwia część, to oczywiście piosenki nagrane przeze mnie z zespołem Świetliki, ale jest tu również wiele owoców moich zdrad macierzystego zespołu z innymi wykonawcami. Nazbierało się tego przez lata sporo, część tekstów nigdy nie była zapisana (naliczyłem ich około 40), inne opublikowane były w innej, czasem krańcowo innej formie, więc chyba trzeba tę książkę potraktować nie jako kolejny wybór, ale jako oryginalne i integralne dziełko. 

Cała, jak określa ją kokieteryjne Świetlicki, twórczość piosenkowa, to dokładnie 202 teksty, które pojawiły się, czy raczej należałoby powiedzieć wybrzmiały, podczas współpracy poety z bardzo różnymi przedstawicielami sceny muzycznej. Najważniejsi są oczywiście koledzy z - rzec można - rodzimej formacji Świetliki, później różnorodni przedstawiciele jazzu, alternatywy i punka. Przewijają się takie nazwiska jak Mikołaj Trzaska, Jerzy Mazzoll, Cezary Ostrowski, zespół Pidżama Porno czy Czarne Ciasteczka. Kilkanaście płyt, cała mnogość koncertów, morze wódki i gęstwina dymu papierosowego.

Niech jednak nie zmyli nikogo fakt, że oto mamy do czynienia z jakimś rodzajem poezji śpiewanej, choć literalnie właśnie coś takiego wydawałoby się właśnie dostajemy - poetę, który w towarzystwie zespołu prezentuje swoją twórczość. Jak jednak czymś bardzo innym, osobnym i różnym od tak zwanej poezji śpiewane jest twórczość Świetlików, można było przekonać się już podczas obcowania z ich pierwszą płytą (wtedy jeszcze kasetą magnetofonową, którą mam do dzisiaj) zatytułowaną O.gród K.oncentracyjny. Z niej to właśnie pochodzą takie perełki (przeboje?!) jak wspominana już Nieprzysiadalność, Opluty, Olifant czy Świerszcze.

Dla Świetlickiego współpraca z muzykami, to poszukiwanie nowej formy ekspresji, która nie tylko będzie uzupełnieniem klasycznej działalności poetyckiej, ale właśnie czymś co ją uzupełnia.

„Naturalnie – pisze autor w załączonych na końcu tej kompilacji uwagach – nie posłuchałem słów krytyki i mimo podszeptów życzliwych, nie przestałem pracować z muzykami, albowiem jest niezaprzeczalnie przyjemniejsze niż współpraca z poetami. I bardziej rozwijające. Uczę się od muzyków wielu interesujących rzeczy, chłonę ich wrażliwość, piszę, wykorzystując ich brzemienia i rytmy, podkradam od nich pewne pomysły.”

Do książki dołączony jest także wywiad ze Świetlickim, w którym przepytywany jest on właśnie na okoliczność owej współpracy, wzajemnego przenika się muzyki i słowa, wzajemnego inspirowania się, swoistej symbiozy. To ciekawe, jak bardzo część tych tekstów w formie spisanej, różni się od tych, które są wykonywane na scenie, ciekawy jest sposób, w jaki poeta o tym mówi i próbuje wyjaśnić. Jest więc ten zbiór wydawnictwem o nieocenionej wprost wartości dla każdego sympatyka poety z Krakowa, dla kogoś, kto jeszcze nie miał przyjemności obcowaniem z tą twórczością, stanowić może fantastyczny początek. Wstydem byłoby nie znać sztandarowego reprezentanta O’Haryzmu, nurtu w poezji, który traktuje potoczność i codzienność doświadczenia ludzkiego jako punkt wyjścia literatury, używa bezpośrednich i obcesowych środków wyrazu („ ja to pier....olę”), skupiona jest na obserwacji rzeczywistości i neguje społeczną rolę poezji. Poetów zaliczanych do O’Haryzmu nazywano także barbarzyńcami (w opozycji do klasycystów, silnie osadzonych w polskiej i europejskiej tradycji literacko-kulturowej) czy bardziej łagodnie nowymi Skamandrytami.

„Parafrazując słowa Lou Reeda – pisze we wstępie Mariusz Czubaj – można powiedzieć, że piosenki Marcina Świetlickiego są (także) manifestem pisania i śpiewania o czym się chce i jak się chce. Co nie znaczy: byle jak.”

W obronie papieżówny

Dario Fo

Córka papieża

Tłumaczenie: Natalia Mętrak-Ruda

Wydawnictwo: Znak Horyzont

„Jak w modnym w tych czasach teatrze w tym momencie nie pozostaje nam nic innego , jak opuścić kurtynę i zmienić scenografię: w Palazzo dei Diamianti książę Herkules dyskutuje ze swoimi doradcami.

- Jeśli syn papieża będzie dalej działał w ten sposób – komentuje jeden z delegatów – równowaga we Włoszech może zostać zaburzona.”

Wspomniany wyżej syn to nikt inny jak Cezar Borgia, postać tyleż fascynująca - zainspirowała bowiem sławetnego „Księcia” Machiavellego - co odpychająca. Papież zaś, to jego ojciec Rodrigo, znany jako jeden z bardziej cwanych, rozwiązłych, owianych czarną legendą, papieży, który przyjął przydomek Aleksander VI. Nie powinno więc być najmniejszego kłopotu z rozszyfrowaniem personaliów tytułowej córki papieża. Lukrecja Borgia, urodzona w drugiej połowie XV wieku, do dziś fascynuje i wzbudza skrajne emocje. Zazwyczaj jednak te negatywne, utarł się bowiem w świadomości wielu odbiorców kultury jej obraz jako demonicznej, żądnej sławy i krwi nierządnicy, godnej reprezentantki swego rodu. Obraz ten utrwalił się zapewne dzięki kapitalnej powieści Mario Puzo „The Family” znanej u nas jako „Rodzina Borgów”, w której autor, jak sam mawiał, próbował nakreślić na kanwie losów historycznych postacie obraz klasycznej mafijnej rodziny. I choć z kart książki aż bije po oczach jej beletrystyczny charakter, to jednak, wraz z wyświetlanym niedawno przez jedną z telewizji serialem, udało się jej utrwalić ów niechlubny, jednowymiarowy czarny obraz „diabelskiej” Lukrecji. Ów serial właśnie, stał się przysłowiową kroplą, która przelała czarę goryczy włoskiego noblisty Dario Fo i zmusił go do zdecydowanej akcji odwetowej.

To pokrótce geneza „Córki papieża”, utworu, który z powodzeniem można określić mianem udramatyzowanej mowy obrońcy w procesie, jaki mógłby autor wytoczyć bezrefleksyjnym oszczercom nieszczęsnej Lukrecji. Nie będzie chyba przesadą, jeśli porównamy ten akt, do sławetnej „Obrony Sokratesa” pióra Platona i poszukamy analogii zarówno w charakterze i wymowie obu utworów, jak i w samej formie. Dzieło Platona jest jak wiadomo wielkim monologiem, u  Fo, który jest twórcą kojarzonym zdecydowanie z dramatem, znajdziemy taką właśnie teatralną formę, co już sygnalizowaliśmy w cytacie na wstępie. By udowodnić krzywdzącą opinię o nieszczęsnej Borgiównie, wplótł w swe dzieło cały szereg historycznych opracowań, listów autentycznych postaci, w tym tytułowej córki, a efekty swoich studiów udramatyzował, wkładając w usta autentycznych historycznych postaci swoje dialogi, czyniąc lekturę szalenie lekką w odbiorze, dynamiczną i bliższą życia. 

„- Ja czuję dla was coś, czego brakowało mi w relacjach z ojcem: ufam wam. Gdybym miała takiego rodzica jak wy, zawsze mówiłabym prawdę.

- Ja też rozumiem, co oznacza samotność.”

W przytoczonej rozmowie Lukrecji ze swoim teściem Herkulesem d'Este, władcą Florencji, zasadza się moim zdaniem istota tragedii córki papieża. O tym, że Rodrigo Borgia, jest jej ojcem, dowiedziała się Lukrecja dopiero po jego kanonizacji na zwierzchnika kościoła katolickiego, wcześniej był dla niej wujem, przyjacielem rodziny. Nie trzeba być wybitnym znawcą psychologii, by wiedzieć, że brak podstawowych więzi rodzinnych, opartych na bezgranicznym i bezinteresownym zaufaniu zwłaszcza w najmłodszych latach, może spustoszyć nieodwracalnie nawet najsilniejszą osobowość. Żywymi dowodami na to są z pewnością dwaj synowie papieża Cezar i Juan. Lukrecja, mimo, że dziewczyna (a może właśnie dlatego?) okazała się wyjątkowo odporna na zepsucie, choć zbrodniczy tatko zaczął nad tym pracować bardzo wcześnie. Gdy więc córka ukończyła 12 lat, zaczęła być ofiarą jego spisków i transakcji o silnie korupcyjnym charakterze. Była niczym szachowy skoczek, czy raczej bardziej dosadnie rasowa klacz, którą Aleksander VI i jego syn Cezar, rozgrywali swoje ciemne sprawki. Oczywiście czarną legendę rodziny Borgów też należy wziąć w cudzysłów, bo choć wiele tam było korupcji, bezdusznego kupczenia przywilejami, nonszalanckiego podejścia do dogmatów kościoła, także zbrodni w imię wyższych, w ich mniemaniu, wartości (cel uświęca środki), to jednak pamiętajmy, że łatwo jest popaść w przesadę przy ocenie tak barwnych postaci, jak owa sławetne rodzina. Lukrecji dostało się więc rykoszetem, nawet jeśli biernie brała udział w tych niecnych gierkach, nie sposób było, by nie uwalała się błotem, w jakim często brodzili po szyję jej brat i ojciec. Opowieść Fo, każe się nam przyjrzeć jej roli w tym dramacie w świetle historycznych faktów, które o dziwo ukazują nam tę nieszczęśnicę w skrajnie odmiennym świetle. Nie będzie chyba przesady w stwierdzeniu, że adwokat Dario, w swojej obrończej pasji plecie Lukrecji swoisty panegiryk. Cóż, mając do dyspozycji fakty, które przytacza, trudno się z nim nie zgodzić i nie przyjąć obrazu osoby wrażliwej, mądrej, współczującej i sprawiedliwej, jako prawdziwej charakterystyki Lukrecji z domu Borgia. 

Bartolomeo Veneto „Likrecja Borgia”

 

Serial Neila Jordana „Rodzina Borgów” ogląda się fantastycznie, jest świetnie opowiedziany, kapitalnie zagrany, pełen ciemnych knowań, odrażających lecz pełnokrwistych postaci, ocieka przemocą i seksem. Jest jednak klasycznym tworem popkultury, nonszalancką wariacją na temat historycznych wydarzeń, który fakty i autentyczne postaci, przycina czasem brutalnie do swoich rozrywkowych potrzeb. Należy o tym pamiętać podczas obcowania z każdą artystyczną próbą opisania rzeczywistości. Dario Fo przypomina, by zachować czujność, nie dać się zmanipulować i aby poszukać prawdy u źródeł, zanim wyrobi się swoją opinię. Dziękuję mu za „Córkę papieża”, bo dzięki niej, wyjąłem Lukrecję z szufladki ze złą macochą Śnieżki, z Elżbietą Batory i krwawą Marią Tudor. Kto wie, może one także czekają na swojego adwokata. 

* * * * * 

Dziękuję wydawnictwu ZNAK za możliwość zapoznania się z tą kapitalną pozycją.

Hannibal Borgia

Michael Ennis

Piękne oszustwo
Rok Wydania: 2015
Wydawca: Albatros Andrzej Kuryłowicz S.C.

„Bez cienia skruchy książę powiedział mi, że nie czuł się zobowiązany do respektowania traktatu zawartego pod groźbą ze strony ludzi, którzy sami nie mieli zamiaru dotrzymać własnych obietnic – tę maksymę nadal uważam za zupełnie słuszną, choć bardzo oburza tych, którzy uważają „Księcia” za podręcznik diabła. Człowiek, który w każdych okolicznościach upiera się trwać w dobru, zostanie niechybnie zniszczony pośród tak wielu, którzy nie są dobrzy.”

 

Książę, o którym mowa w powyższym cytacie to nie kto inny jak Cesare Borgia (syn papieża Aleksandra VI), który stał się jedną z inspiracji dla Niccolo Machiavellego, gdy ten pisał swe wiekopomne dzieło po tytułem ( nomen omen) „Książe”. Tak, to właśnie z tej pozycji pochodzi sławetne „cel uświęca środki”, nawet te nieetyczne. Czy może właśnie przede wszystkim te nieetycznie, nieludzkie, odrażające.

Michael Ennis, historyk, osadził akcję swojego historycznego thrillera we włoskim miasteczku Imola, gdzie w roku 1502 społecznością mieszkańców wstrząsają przerażające znaleziska. Są to kawałki kobiecych ciał rozrzucone po okolicy według matematycznej prawidłowości, którą dziki studiowaniu prac Archimedesa odkrywa niejaki maestro Leonardo z małej miejscowości Vinci. Prócz Leonarda, w śledztwie uczestniczy wspomniany Niccolo Machiavelli, którego autor uczynił narratorem „Pięknego oszustwa”. Wyjątkiem jest pierwsza część książki, gdzie poznajemy wydarzenia z punktu widzenia Diamaty, kurtyzany, kochanki obu synów papieża Aleksandra oraz samego maestro Niccolo. Opowiada ona swoje losy synowi pisząc do niego list, w którym próbuje usprawiedliwiać swoje czyny.

Rzecz z całą z pewnością zadowoli czytelników mających niejakie pojęcie o czasach, w których kształtowała się zachodnia cywilizacja wychodząca mozolnie z mroków Średniowiecza. Zadowolony też być powinien typowy pochłaniacz historii z dreszczykiem. Autor bowiem udanie zbeletryzował, lekko jeno kolorując kilka faktów z historii, by uczynić wgłębianie się w nią przyjemniejszym. Z pewnością też „Piękne oszustwo” przypadnie do gustu tym, którzy z przyjemnością przeczytali „Rodzinę Borgów” Mario Puzo oraz pierwszą część husyckiej trylogii Andrzej Sapkowskiego pod tytułem „Narreturm”, gdzie akcja toczy się co prawda prawie sto lat wcześniej, ale sam klimat i lekkość w przedstawianiu historii czyni oba utwory podobnymi w klimacie. Podobnego mamy też bohatera, rezolutnego orędownika myśli oświeconej, szukającego wiedzy o świecie w uczonych pismach raczej, niż w świętych księgach i zabobonach. Nie przeszkadza mu to w przejażdżce na ławeczce z adeptką magii, podobnie jak autor „Księcia” doświadczał skutków czegoś, co zwało się „jazda na koźle” i choć miało posmak satanistycznych obrzędów, więcej z zielarstwem i farmacją miało cokolwiek wspólnego.

Prócz mrożących krew w żyłach perypetii bohaterów, których życiorysy znamy w bardziej bądź mniej śladowych formach z lekcji historii, dostajemy też coś w rodzaju traktatu filozoficznego. Podobnie jak zaproponował to Umberto Eco w swoim „Imieniu róży.”

Książka Michaela Ennisa skłania przede wszystkim do refleksji na temat istoty zła, zwłaszcza tego, które objawia się w ludzkich działaniach. Leonardo próbuje dociekać na bazie empirycznej, bada, eksperymentuje, liczy („Dlaczego musimy wdawać się w tę niekończącą się orgię domysłów! Wróćmy do esperienza!”) Niccolo, analizuje żywoty cezarów, zwłaszcza największych dewiantów w rodzaju Nerona i Kaliguli, by przez analogię, stworzyć portret współczesnego mu potwora. („Zarówno więc Swetoniusz, jak i Plutarch przemawiali za moją teorią, że owi szczególni ludzie cechują się osobliwą i niezmienną naturą i rodzili się z ta przypadłością.”)

Leonardo, typ szalonego naukowca, skrupulatny, niczym typowy prokurator z powieści kryminalnej i Machiavelli – tęgi umysł analityczny, rzec można pierwowzór współczesnego profilera. Do tego zjawiskowa i wykształcona heroina o nieco zszarganej reputacji - czyż to nie idealna grupa dochodzeniowa?

Po lekturze „Pięknego oszustwa” z pewnością będzie się chciało bardziej jeszcze bardziej zagłębić w te czasy oraz w losy opisanych postaci. Nie bez przyczyny przecież dzieła  ich żywe i inspirujące są do dnia dzisiejszego.

Nic bardziej nieszczęsnego od nieszczęsnego człowieka...

Andrzej Bart
Bezdech
Rok Wydania: 2013
Wydawca: W.A.B.

     

Nazwisko Barta stało się głośnie po brawurowym debiucie fabularnym Borysa Lankosza. Mowa o filmie „Rewers”, do którego Bart napisał scenariusz, wskrzeszając przy okazji  jedną ze swoich dawnych postaci, która w powieści „Rien ne va plus” popełnia samobójstwo. Dzięki sukcesowi, jaki stał się udziałem wspólnego przedsięwzięcia obu Panów, twórczość tego starszego - Andrzeja, stała się nieco bardziej rozpoznawalna, a bezapelacyjnie na to zasługuje.

„Bezdech” to rzecz osobliwa. Jest z jednej strony próbą zbeletryzowania scenariusza filmowego, który przeleżał swoje w szufladzie (15 lat) i nigdy nie został zrealizowany, z drugiej to rodzaj pamiętnika twórcy, który dzieli się z nami walką o realizację swojego projektu. Projektu, który w końcu znalazł swój sceniczny wyraz w Teatrze Telewizji.

Perypetie głównej postaci, uznanego na świecie reżysera, absolwenta łódzkiej Filmówki, który po latach odwiedza stare kąty, dawnych przyjaciół i znajomych – słowem, konfrontuje się z przeszłością, przeplatają się z przemyśleniami samego Barta o swoim utworze, o bohaterach, o czytanych właśnie lekturach, o ludziach, którzy angażują się w jego przedsięwzięcie i o tych, którzy odcisnęli na nim swoje piętno.

„Razem z najlepszymi polskimi aktorami i wspaniałym operatorem (Witold Adamek) mam nadzieję stworzyć  spektakl ważny artystycznie, ale też interesujący dla każdego widza. W tym celu wyposażyłem swojego bohatera w dubeltówkę. Kto wie, może wystrzeli? Jeśli nie, niechże nas przynajmniej postraszy”.

Cóż strasznego może być w sentymentalnej podróży opromienionego sławą w Hollywood reżysera? Może to być tytułowy bezdech, krótki moment zawieszenia między życiem a śmiercią – jak tłumaczy autor, moment, w którym uświadamiamy sobie cały bezmiar zmarnowanych okazji, a ciężar błędów i złych decyzji ściąga naszą duszę z chagallowskich przestworzy do boschowego piekła. Przerażająca jest też cała ta parada zgorzkniałych typów, z którymi spotyka się bohater, galerników wrażliwości, którzy przegrali, ponieważ przypadła im rola tych, którzy czują bardziej i nie mogą inaczej, choć może by chcieli i trochę zazdroszczą tym, którym w ich mniemaniu się udało.

„- Przyszedłeś się pochwalić? Siadaj i opowiadaj. Zawsze lubiłam tego słuchać.

- Mam mało czasu.

- Tak? To nie siadaj.

- Przepraszam, że to tak zabrzmiało, ale nie chodzi o czas dla ciebie.

- Nie? To siadaj.”

Faktycznie bohater nie ma zbyt wiele czasu, właściwie nie ma go wcale. Za chwilę rozstanie się z tym światem i nie jest do końca przekonany, czy ma czuć ulgę, czy żal. Podróż, którą odbędzie na kartach książki, oniryczna, na pograniczu surrealistycznej fantazji i rzeczywistości, przyniesie więcej pytań, niż odpowiedzi. Tego jednak właśnie oczekujemy po utworach wybitnych, prawda? „Bezdech” to utwór bardzo bliski twórczości uwielbianego przez Barta Tadeusza Konwickiego. Nie tylko w wydaniu literackim, ale też filmowym, kłania się nam tu zwłaszcza „Salto”, rzecz chyba najbardziej charakterystyczna dla tego wybitnego twórcy, a Bezdech jakby właśnie z jej ducha był wywiedziony. (na zdjęciu obok Tadeusz Konwicki i Bogusław Linda, kadr ze spektaklu TV Andrzeja Barta "Bezdech")

Na ile udało się to przełożyć na język teatru telewizji, nie miałem jeszcze okazji sprawdzić. Czekam, aż któraś ze stacji powtórzy jeszcze kiedyś ten spektakl, bo nie sądzą, żeby Bart zmarnował tak znakomity materiał. I jeszcze z taką obsadą:

Bezdech_promo 

Dlaczego przed ślubem warto się skonsultować z lekarzem

Juliusz Strachota
Relaks amerykański
Rok Wydania: 2015
Wydawca: Korporacja Ha!art

Kolejna powieść o uzależnieniach, myślałem sięgając po "Relaks", kolejny spazm i zlew w klimacie Jerofiejewa, Pilcha czy Lowry’ego, następna męska przygoda w oparach wódy z duszą utytłaną rzygowinami i wzniosłymi snami o potędze. A tymczasem dostaję wyborną narracją w duchu Białoszewskiego z elegancką tabletką na X w roli głównej, bardziej z damską znerwicowaną torebką kojarzoną, niż z męskim światem po słowiańsku krzepkim i przaśnym, a tak bardzo wstydliwie przy tym romantycznym.

Narratorem „Relaksu amerykańskiego” jest sympatyczny młodzieniec, mieszkający w Stolicy i pracujący w niszowym wydawnictwie, ot, wydawałoby się klasyczny egzemplarz bohemy drugiej dekady XXI, rezydującej w knajpkach przy Placu Zbawiciela, słuchającej alternatywnej muzyki, blogującej, permanentnie zaangażowanej w jakieś projekty. I może faktycznie trochę tak jest, bo przecież czym innym jak nie rodzajem życiowego projektu jest podróż bohatera, w której przewodniczką, kochanką, morderczynią, inspiracją i wreszcie celem ostatecznym i absolutnym jest mała tabletka psychotropu o wdzięcznej nazwie Xanax. Skoro więc rzecz jest o uzależnieniu od dragów, pewnie warto byłoby poznać genezę problemu, a przynajmniej tego mógłby spodziewać się czytelnik sięgający po powieść z używkami w tle. 

„Nie wiem [dlaczego piję], a raczej znam tysiąc odpowiedzi. (...) Piję, bo piję. Piję, bo lubię. Piję, bo się boję. Piję, bo jestem obciążony genetycznie. (…) Piję, bo mam słaby charakter. Piję, bo coś mi się przestawiło w głowie. Piję, bo jestem zbyt spokojny i chcę się ożywić. Piję, bo jestem nerwowy i chcę ukoić nerwy. Piję, bo jestem smutny i chcę rozweselić duszę. Piję, kiedy jestem szczęśliwie zakochany. Piję, bo daremnie szukam miłości”. Ten cytat z Jerzego Pilcha, mógłby równie dobrze ilustrować stan w jakim funkcjonuje i jaki próbuje jakoś ogarnąć narrator „Relaksu”.

Czytamy o uzależnieniu, nietrudno jest więc się domyślić, że osią dramaturgiczną będzie rozpaczliwe poszukiwanie upragnionego obiektu pożądania. Rozpacz ta jednak i niebywała wręcz determinacja bohatera podszyte są sporą dawką ironii, stąd pewnie skojarzenia bardziej z Białoszewskim, niż z klasycznymi autorami literatury pijacko-narkotycznej. Przyznaję, że niejednokrotnie zdarzyło mi się parsknąć śmiechem podczas lektury, mimo, iż właściwie to, o czym mowa, jest jakby na zupełnie innym biegunie emocjonalnym i w gruncie rzeczy jednak na końcu przeraża. Przeraża to, jak łatwo i niepostrzeżenie człowiek staje się marionetką koncernu farmaceutycznego, pacynką, która bez aptecznego paliwa nie ruszy z miejsca, która staje się nie tylko klientem, ale i zajadłym wyznawcą, psychofanem.

Zabawne są jednak wszystkie te zabiegi, jakie przedsiębierze narrator, desperackie próby zdobycia funduszy na kolejną dawkę, bawi postać Pana z Providenta, który bezskutecznie usiłuje odzyskać pożyczone środki. Bawi wreszcie, ale i imponuje niesamowicie, przedsiębiorczość narratora, to jak angażuje wszystkie swoje możliwości, cały swój twórczy potencjał do osiągnięcia celu, jak konfabuluje na temat swoich zagranicznych wojaży, w miejsca najdziksze, najbardziej niebezpieczne, rujnujące nerwy i wyczerpujące emocjonalnie. Byle dostać receptę, wykupić specyfik i zanurzyć się w odurzającym relaksie. Sam siebie niejednokrotnie nazywa artystą relaksu i faktycznie nie można odmówić mu finezji i maestrii, jaką udało mu się osiągnąć przez kilka dobrych lat uzależnienia.

To, co nie bawi z pewnością, a co przebija się jednak bardzo wyraźnie przez tę kapitalną brawurową narrację, to dramatyczne oskarżenie przemysłu farmaceutycznego i jego funkcjonowania w patologicznej marketingowej symbiozie ze środowiskiem lekarzy. Oba te złowieszcze podmioty trafiają bowiem ze swoją ofertą idealnie w to, co stało się stanem najbardziej chyba pożądanym w obecnych czasach, a mianowicie w relaks właśnie i najlepiej amerykański, miękki, przyjemny, pastelowy.

Wracają, do wcześniejszego cytatu z Pilcha i do próby bezskutecznego poszukiwania genezy problemu, zerknijmy na koniec do takiego oto kapitalnego fragmentu „Relaksu”, w duchu Białoszewskiego bardzo, który nie wymaga chyba komentarza:

„-Z jakiego powodu Pan to zaczął brać? – lekarz udawał cwaniaka.
–Ślubu. Z powodu ślubu.
(…)
- Kiedy pan się ożenił?
- Nigdy. Sześć lat temu.”

We mgle

Jorn Lier Horst
Poza sezonem
Wydawnictwo: Smak Słowa
Data premiery: 2015-09-09

„Pytanie brzmi, czy istnieje inne możliwe wytłumaczenie tego, co się stało (…) zastanawiam się, czy sprawa nie dotyczy czegoś zupełnie innego. Czegoś, czego nie widzimy.”

Powieść „Poza sezonem” Horsta to klasyczny kryminał policyjny, w którym wraz z ekipą dochodzeniową czytelnik ma sposobność rozwikłać sprawę zuchwałych kradzieży i kilku zbrodni. Niebywała to gratka dla miłośników zagadek, budowania profili psychologicznych przestępców, rozpracowywania ich faktycznych pobudek, wyszukiwania tropów i podążania za nimi, nawet jeśli czasem prowadzą w ślepe uliczki. Rzecz dzieje się współcześnie w Norwegii, u schyłku lata czyli w tytułowej końcówce sezonu, w małej nadmorskiej miejscowości. Policja zostaje powiadomiona o rabunkowych włamaniach do kilku domków letniskowych, dodatkowo w jednym z nich znajdują się zmasakrowane zwłoki delikwenta w kominiarce. Do akcji wkracza komisarz William Wisting z zespołem wysokiej klasy specjalistów w swoich dziedzinach, będących przy tym nieprzeciętnymi osobowościami. Sytuację komplikuje śmiała kradzież karawanu przewożącego zwłoki denata na sesję z patologiem oraz atak na samego komisarza dokonany przez tajemniczego osobnika, który dodatkowo ucieka swawolnie jego samochodem. Atmosferę skutecznie zagęszcza permanentna mgła, o której wzmianki pojawiają się co kilkanaście stron oraz tajemnicze zgony czarnych przypominających wróble ptaków, których ciała dosłownie sypią się na mieszkańców miasteczka niczym zapowiedź biblijnego Armagedonu.

Sympatyk skandynawskich opowieści z dreszczykiem znajdzie więc w „Poza sezonem” znajomy mroczny i chłodny klimat, podparty dodatkowo bogatym doświadczeniem autora, który pracował jako szef wydziału śledczego Okręgu Policji Vestfold. Prócz rasowego kryminału, nienagannego warsztatowo i szalenie wciągającego, dostajemy też ciekawe tło obyczajowe wpisujące się idealnie w eskalujący obecnie problem uchodźców z krajów arabskich zalewających kraje starej Europy. U Horsta mamy wątek litewskich imigrantów, którzy nie przed wojną uciekają, lecz zwyczajnie przed nędzą, a na dokładkę jeszcze duńskich handlarzy narkotykami. Problem Norwegii, kraju niewątpliwie majętnego, zaczął się na początku pierwszej dekady XXI wieku, kiedy to układ z Schengen objął nowe kraje Europy Wschodniej, które dołączyły do struktur UE. Od tego momentu w Skandynawii odnotowano dramatyczny wzrost przestępczości przeciwko mieniu. Podążając za jednym z zagranicznych tropów komisarz Wisting odwiedza Litwę i choć samo Wilno budzi w nim zrozumiały podziw, to zwiedzając przedmieścia, gdzie wciąż obecne są postsowieckie upiory, zanurza się w skrajnej biedzie i atmosferze beznadziei.

„Wydawało mu się, że już rozumie, dlaczego ci, którzy nie widzieli dla siebie przyszłości w tym mieście, decydowali się szukać szczęścia w innych krajach, nawet jeśli to oznaczało wejście na drogę przestępstwa.”

W tym miejscu warto pochylić się nad samą postacią William Wisting. Dostajemy wyjątkowo pozytywną figurę, niemal kryształową, człowieka szalenie przenikliwego, potrafiącego słuchać i wyciągać wnioski, odważnego, nie wysługującego się podwładnymi gdy trzeba przeprowadzić konfrontację z podejrzanymi w terenie, perfekcjonistę, ale też człowieka szalenie empatycznego, rodzinnego. Nie jest to typowy komisarz do jakich przywykli czytelnicy kryminałów, klasyczny mroczny typ, mający obowiązkowo kłopoty z alkoholem, gbur i mizogin, przesiąknięty do cna złem, z którym przychodzi mu się mierzyć. Postać zbudowana przez Horsta budzi sympatię, ponieważ mimo pozornego wyidealizowania jest zwyczajnie po ludzku prawdziwa, łatwo jest się z nią identyfikować i prawdopodobnie to ją właśnie obdarzył autor największą ilością swoich cech i doświadczeń i przez nią dzieli się z czytelnikami swoimi diagnozami współczesności. Równie ciekawie odmalowana jest postać córki Wistinga, dziennikarki, emocjonalnie związanej z człowiekiem o nieco podejrzanej proweniencji. 

„Winę w sensie prawnym bardzo łatwo przypisać sprawcy przestępstwa, jednak wszyscy, którzy od lat walczą z przestępczością, wiedzą, że kwestia moralności jest dużo bardziej skomplikowana.”

„Poza sezonem” to trzecia wydana w naszym kraju przez wydawnictwo Smak Słowa powieść Jorna Lier Horsta z postacią komisarza Williama Wistinga. Chronologicznie jednak pierwsza, dlatego dobrze jest od niej właśnie zacząć z nim znajomość. Zapewniam, że po skończonej lekturze będzie się chciało więcej, bo to nie tylko świetna rozrywka, ale też kapitalna inspiracja do poszukiwania własnych odpowiedzi w temacie nie tylko moralności czy zbrodni, ale otaczającej nasz rzeczywistości w ogóle.

****

Chciałbym pięknie podziękować za możliwość przedpremierowego zapoznania się z tekstem wydawnictwu Smak Słowa oraz inicjatorce tego przedsięwzięcie Ann RK, prowadzącej blog Myślii słowa wiatrem niesione